Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti o‘zbekiston tarixi kafedrasi tarixiy o‘lkashunoslik va urbanizatsiya

5-Mavzu:Toponimik manbalar o‘lka tarixini o‘rganishdagi ahamiyati. O’lka tarixini o’rganishda toponimik ma`lumotlarning o`rni va roli. (2 soat) Reja:

1. 
   Toponimika fani va uning mohiyati.
   
2. 
   O‘zbekiston toponimikasiga oid atamalarning yozma manbalarda qayd etilishi.
   
3. 
   O‘lka tarixini o‘rganishda toponimik material to‘plash va ulardan foydalanish.
   
4. 
   Farg‘ona vodiysidagi qishloq shahar nomlarining kelib chiqish tarixini dars jarayonida o‘rganish. Tayanch so‘z va iboralar: Toponomika, mikro toponomika, makro toponomika, toponomiya, toponom, topotermin, Marg‘ilon shahri toponimikasi, Farg‘ona shahri toponimikasi, Qo‘qon shahri toponimikasi, Farg‘ona vodiysidagi joy nomlari, Farg‘ona nomini ma’nosi, Andijon shahri toponomikasi.
   

Adabiyotlar:
1.Nafasov T. O‘zbekiston toponimlarining izohli lug‘ati. T.,1988.
2.Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
3.Rustamov M. O‘zbek etnografiyasi. — T., 1990.
4.Xujayov T. Qadimgi ajdodlarimiz qiyofasi. — T., 1992.
5.Xujayov T. Xujayova G. O‘zbek xalqining antropologiyasi vaetnik tarixi. — T., 1995.
6.Sagdullaev A.S. Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarda.T., 1996.
7.Sagdullaev A.S. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. T., 2002.
8.Suleymanov R.X. Drevniy Naxshab. T., 2000.
9.Z.Choriev, T.Annaeva boshqalar. Al-Hakim At- Termiziy. 2008 y.
10.Tarixiy o‘lkashunoslik. O‘quv-uslubiy majmua. Universtitet. 2011.
1. Toponimika fani va uning mohiyati. Toponimika fani geografik nomlarning kelib chiqishini o‘rganadigan fan sifatida maydonga keldi. Toponimikani «Zamin tili» deb ataladi. Toponimik terimin lotin tilidan olingan bo‘lib, «topon» joy «anoma» yoki «onima» umuman joy nomini o‘rganadigan fan degan ma’noni bildiradi. Geografik nomlar va zamin qarida o‘rganilmay yotgan nomlar insonlarga qo‘yilgan ismlar, toponimikani o‘rganish manbai hisoblanadi.
Toponimika ikki ob’ektdan: mikro va makro toponimikalardan iborat bo‘lib, mikro toponimika-grammatik jihatdan mayda, ob’ektlarni, ya’ni «turdosh otlarni», mikro ob’ektlarning nomlarni, makrotoponimika esa atoqli otlarni, ya’ni yirik ob’ektlarning nomlarini tadqiq qiladi.
Hozirgi vaqtda toponimika faqat katta va yirik ob’ektlarning tog‘lar, o‘rmonlar, vodiylar, vohalar, shaharlarning nomlarigina emas, balki kichik ob’ektlarning-mahallalar, daralar, jarliklar, anhorlar, daryo irmoqlari, ariqlar va ko‘llarning nomlarini ham o‘rganmoqda.
Toponimika fani – qanday ob’ektlarning nomlari ekanligiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi:

1. 
   Gidronimlar-daryolar, soylar, ko‘llar, okeanlar, dengizlar, botqoqliklarning atoqli otlari;
   
2. 
   Oronimlar-tog‘lar, cho‘qqilar, tepaliklar, daralar, jarlar, soyliklarning atoqli otlari;
   
3. 
   Oykonimlar-shaharlar, qishloqlar, ovullar, xutorlar, va boshqa aholi punktlarini atoqli otlari.
   

Toponimikaning tilshunoslik, tarix, geografiya, arxeologiya va boshqa fanlarga aloqadorligi uning muhim hususiyatlaridir. Toponimikaga oid tekshirish natijalariga ayniqsa, arxeologiyaga oid tekshirish natijalariga suyangan holda ish ko‘rish zarur.
Geografik nomlar ijtimoiy xodisa bo‘lib, jamiyat taraqqiyoti bilan mustahkam bog‘liqdir.
Ma’lum bo‘lishicha, har bir tuman toponimikasi murakkab tarixiy jarayon bilan bog‘liq bo‘lib, yer ostida ko‘plab madaniy qatlamlar mavjudligi uni sinchiklab tadqiq qilishni talab etadi. Toponimika metodologiyasiga muvofiq uni fan sifatida o‘rganish uchun toponimlarning paydo bo‘lishi doir ma’lumotlardan foydalanish, nomlarning mavjud bo‘lgan barcha formalarini aniqlash, nom va atamalarini o‘sha joy bilan bog‘liq holda tanlash va eng muhimlarini o‘rganish zarur.
Toponimik asoslarga vaqt, manbalar va yo‘nalishlar bo‘yicha joylarga aholini ko‘chishini o‘rganish kiradi. Toponimlar, aniq tarixiy jarayon bo‘lib, u aholining ko‘chishi, madaniy-iqtisodiy va til munosabatlari bilan vujudga keldi, so‘ng tarqala boshladi. Toponimika jamiyatning muomala vositasi bo‘lgan tilni, uning iqtisodiyotini, madaniyatini va tarixiy taraqqiyotini o‘rganish jarayonida o‘sib, rivojlanib boradi.
Toponimikada ham, moddiy va madaniy yodgorliklar o‘rganilganidek, oddiydan murakkabga ya’ni, bugungi kundan asrlar ichkarisiga kirib borish zarur. Bilimi murakkab dealektik jarayonidir. Chunki, bu usul bilan madaniy qatlamlarning eng qadimiysidan boshlab, to navqironigacha nomlarning manbai asta-sekinlik bilan ochiladi va nomlarning «yoshi» aniqlanadi. O‘z navbatida toponimik nomlar tarix uchun ham bebaho manbadir. Geografik nomlar uzoq muddatli bo‘lib, ma’lum hududdagi u yoki bu xalqning tili haqida guvohlik beradi.
Nomlar ma’lum bir aholining hamjihatligi yoki tarqoqligiga ham bog‘liqdir. Dialektologiyadan farqli o‘laroq, toponimikaga oid ma’lumot to‘plashda, joylarning nomlarini o‘rganishda aholidan yoppasiga so‘rash uslubi qo‘llaniladi. Faqat shunday uslub bilangina turli daralar kichik soy va anhorlar, jarliklar, ko‘llar va boshqa shunga aloqador bo‘lgan nomlarning miqdorini aniqlash mumkin xolos. Toponimikaning eng katta xizmati shundaki, u hujjatxona hujjatlarini sinchiklab o‘rganish, xalq og‘zaki ijodi asosidagi ayrim tomonlar va nihoyat hech qanday manbalarda aks ettirlgan noma’lum joylarni bizga ma’lum qiladi.
Toponimikaga oid ma’lumotlar yig‘ishda va joy nomlarining kelib chiqishini o‘rganishda etnografiya ham katta rol o‘ynaydi. Hozirgi vaqtda toponimistlar joy nomlarini faqat etimologik va semontik jihatidangina emas, balki so‘z yasalishi jihatidan ham tahlil qilmoqdalar.
Antrotoponim kishining ismi, familiyasi, laqabani (Masalan: Mahmud Qoshg‘ariy, Munis Xorazmiy), antrotoponimika kishi ismi, shahar, qishloq, ovul va shu kabi joylarning nomidan toponimlarni (Masalan: Toshkentboy, Qo‘qonboy) etnotoponim esa qabila urug‘-aymoq nomiga qo‘yilgan nomlarni (Masalan: qozoqboy, o‘zbekboy, qirg‘izboy).
Shunday qilib toponimika uch prinsipga asoslanadi:

1. 
   Toponimlarni paydo bo‘lish tarixini o‘rganish;
   
2. 
   Toponimlarni geografiyaga oid ma’lumotlarni aniqlash;
   
3. 
   Asosiy qadrlanayotgan toponimlarning, barcha nomdagilarni ilmiy asosda alohida o‘rganib, xulosa chiqarish.