Daryo tabiiy suv manbasi boʻlib, [1] odatda okean, koʻl, dengiz va boshqa daryoga quyiluvchi toza suvdir. Daryo

---

Daryo

Daryo tabiiy suv manbasi boʻlib,

[1]

 odatda 

okean

, 

koʻl

, 

dengiz

 va boshqa daryoga quyiluvchi

toza suvdir.

Daryo - tabiiy oʻzanda doimiy yoki mavsumiy oqadigan va daryo havzasidagi yer usti va yer osti

suvlari hisobiga toʻyinadigan suv oqimi. D.larni quruqlik gidrologiyasining darelar gidrologiyasi

boʻlimi oʻrganadi.

Daryo

 

Vikiomborda "Daryo" nomli sahifa mavjud

Daryo

---

Har bir D.ning manbai va dengiz, koʻlga quyiladigan yoki boshqa D. bilan qoʻshilib ketadigan joyi —

mansabi boʻladi. Manba suvayirgʻichga yaqin joylashgan boʻladi.

Bevosita okean, dengiz, koʻlga quyiladigan yoki qumga singib ketadigan D. bosh D. hisoblanadi,

bosh D. ga kuyiladigan D. — irmoq deb ataladi. Bosh D. barcha irmoklari bilan birga daryo

sistemasini hosil qiladi. D.lar koʻpincha koʻl, botqoklik, buloq va muzliklardan boshlanadi. Mac,

Oʻrta Osiyodagi Panj, Vaxsh, Zarafshon va Norin kabi D.lar muzliklardan, Rossiya

Federatsiyasidagi Neva, Svir, Angara singari D.lar koʻllardan, Belorussiya, Ukraina, Gʻarbiy

Sibirdagi aksariyat D.lar botqokliklardan boshlanadi. Quruq va issiq iqlimli oʻlkalardagi D.lar

koʻpincha suvi bugʻlanib va qumga singib tugaydi yoki hamma suvi sugʻorishga sarf boʻladi,

jumladan Oʻrta Osiyodagi D.larning ayrimlari maʼlum bir joyga quyilmasdan tugab qoladi

(Zarafshon, Qashqadaryo, Chu va Turkmanistondagi D.lar). D. sistemasi oʻzining suvini yigʻib

oladigan quruqlik yuzasi suv yigʻiladigan maydon deb ataladi. Yer sirtining D. sistemasi

joylashgan va b. suvayirgʻichlar bilan chegaralangan qismi D. havzasi deyiladi (qarang 

Daryo

havzasi

).

Oʻzbekistondagi D.lar, asosan, togʻlardagi qor va muzliklardan hamda yomgʻir suvlaridan

toʻyinadi. Oʻzbekiston hududini kesib oʻtuvchi eng katta suv arteriyalari boʻlmish Sirdaryo va

Amudaryo qamda ularning irmoqlari Oʻzbekistondan tashqarida boshlanadi. Oʻzbekistonning yirik

D.lari: Norin, Qoradaryo, Soʻx, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sheroboddaryo.

Ularning koʻpchiligi faqat oʻrta va quyi oqimida Oʻzbekistan hududidan oʻtadi (jadvalga qarang).

Oʻzbekistondagi va Oʻzbekiston hududini kesib oʻtuvchi daryolarning asosiy gidrologik

koʻrsatkichlariDaryo va soylar Umumiy uzunligi (km)Amudaryo 1415Dashnoboddaryo 58Jarsoy

(Qashqadaryo irmogʻi)64Jinnidaryo 52Zarafshon 877Zominsuv 58Isfayramsoy 122Isfara

107Katga Oʻradaryo 100Kichik Oʻradaryo 114 1670 1670 Qulqishloq q.

Kofarnihon 387 11600 9780 Tortki q.

Koʻgartsoy 105 1370 1010 Mixaylovka q.

Koʻksuv (Chatqol irmogʻi) 60 398 372 Burchmulla q.

Maydontol 50 471 475 Kuyilish joyiNorin 578 59900 58400 Uchqoʻrgʻon sh.

Oygaing 72 1100 1100 Quyilish joyiOqbura 136 2540 2430 Toʻleken q.

Okdaryo (Zarafshon irmogʻi) 154 IshtixonOqjarsoy (Anjirimsoy) 51 157 33 Kambarbolo q.

Oqsuv (Qashqadaryo irmogʻi) 104 1280 845 HazornavOqtepasoy 77 722 722 Quyilish

joyiOhangaron 233 5260 1290 Turk q.

---

Piskom 73 2840 2830 Quyilish joyi (ChorPochchaotasoy (Namangansoy) 130 443 366 Tostu

daryosi quyilSangardakdaryo 106 932 901 Kengoʻzar q.

Sangzor 198 3220 540 Qirq q.(Baxmal)Sirdaryo 2212 21900 Fargʻona vodiysidanSumsarsoy 86

229 90 Sumsarsoy q.

Surxondaryo 175 13500 9500 Shoʻrchi sh.

Soʻx 124 3510 2840 Sarikanda q.

Tanxozdaryo 93 1910 1910 Nushkent q.

Tentaksoy 126 4130 1300 Chorvoq q.

Toʻpolondaryo 112 3080 3040 Dashnobod d. quyiliToʻsinsoy 76 1100 1100 Egarchi q.

Ugom 68 870 869 Xoʻjakent q.

Xoʻjaipok (Halqajarsoy) 91 765 577 Bozorboy q.

Chirchiq 161 14900 10900 Xoʻjakent q.

Chodaksoy 76 566 350 Julaysoy d. quyiliChortoqsoy 67 715 493 Pishkaran q.

Sheroboddaryo 177 2950 949 Darband q.

Shirinsoy 108 780 444 Uguk q.

Shohimardon 112 1300 1300 Poulgʻon q.

Yakkabogʻdaryo 99 1180 504 Tatar q.

Qashqadaryo 378 12000 511 Varganza q.

Qoradaryo 180 30100 12400 Kampirrabot q.

Qoratogʻdaryo 99 2430 684 Qoratogʻ q.

Qumdaryo (Kalkamasoy) 103 866 354 Chambil q.

Gʻovasoy 96 724 657 Gʻova q.

Gʻuzordaryo 86 3400 3170 Yortepa q.

D., odatda, relyefning choʻziq pastliklarida — vodiylarda oqadi, uning eng past qismi oʻzan, daryo

suvi koʻpayganda oʻzandan chiqib bosib ketadigan vodiy tubining oʻzanga tutash qismi esa kayir

yoki qayir terrasasi deyiladi. Oʻzanlarda chuqur va sayoz joylari almashinib boradi. Oʻzanning eng

---

chuqur joylari — farvater, oqim tezligi eng katta boʻlgan joylari esa tezoqar joy deyiladi. D. yoki

D.larning ayrim qismlari balandliklari farqining uzunligiga nisbati D. nishabligi deyiladi.

Relyefga bogʻliq ravishda togʻ D.si va tekislik D.siga boʻlinadi. Togʻ D.si nishabi kattaligidan, tor

vodiylarda tez (kuchli) oqadi, yuvish jarayoni ham kuchli boʻladi. Oʻrta Osiyo D.lari asosan togʻ

D.laridir. Tekislik D.lari keng oʻzanda sokin oqadi, ilonizi yoki meandrlar xos. Tekislik D.lari oʻzan

va qayirlarida qum, gil yotqiziqlar qoldiradi, marza, sayozlik, tirsaklar hosil qiladi (mas, Amudaryo

va Sirdaryo oʻrta va quyi oqimida), quyilish joylarida esa deltalar vujudga keladi. Baʼzan D. dan

ajralgan tarmoqlar boshqa D. bilan qoʻshilishib ketadi (qarang 

Daryoning ikkiga ayrilishi

).

Yer shari yuzasida D.lar juda note-kiye taqsimlangan. Har bir materikda bosh suvayirgʻichlar —

oqim chegaralari bor. Yerning bosh suvayirgʻichi materiklar yuzasini 2 asosiy havzaga:

AtlantikaArktika (oqim Atlantika va Shimoliy Muz okeanlariga boradi) va Tinch okean (oqim

Tinch va Hind okeanlariga tushadi) havzalariga boʻlib turadi. Ekvatorial mintaqada D.lar zich

boʻlib, dunyodagi eng yirik Amazonka, Kongo daryolari oqadi; tropik va moʻʼtadil mintaqalarda,

ayniqsa togʻli rayonlarda (Alp, Kavkaz, Qoyali togʻlar va b.), choʻllarda D.lar qor eriganda yoki

jalalarda suv toʻlib oqadi (mas, Qozogʻistonning tekislik qismida).

D.da oqim tezligi bir necha sm/sek dan (tekislik D.sila) 6–7 m/sek gacha (togʻ D.sida) oʻzgarib

turadi. Suv sathi koʻtarilishi bilan oqim tezligi, odatda, chuqur joylarda koʻpayadi va sayozlikda

kamayadi. D.da suv temperaturasi issiq mavsumda havo temperaturasi bilan deyarli bir xil, D.

muzlagan paytda qariyb 0° boʻladi.

D.larda muzlash hodisalari quruklik hududining taxminan 1/4 qismida, asosan Shimoliy yarim

sharda kuzatiladi. D.lar Rossiya Federatsiyasida dastavval Shim.-Sharqiy Sibirda (sentabr

oxirida), kechroq Yevropa qismining janubi-gʻarbida va Oʻrta Osiyoda (dekabr oxiri — yanvar

boshida) muzlaydi. Eng kalin muz qoplami Sharqiy Sibir D.larida (muz qalinligi oʻrtacha 1,5–2 m)

kuzatiladi va 9—10 oy mobaynida saqlanadi. Togʻ D.larida oqim tez boʻlganligidan muz qatlami

hosil qilmaydi, koʻpgina D.larda qishda shovush oqadi.

D. da suv sathining tebranishi suv sarfining oʻzgarishi bilan bogʻliq. Suv sathi va suv sarfi hamda

ularning tebranishi — suv rejimining asosiy tavsifidir.

D.lar — Yerda suv aylanishit muhim vosita. U quruklikda chuchuk suvni taqsimlaydi va Dunyo

okeaniga kaytaradi. D.larning Dunyo okeaniga jami yillik oqimi qariyb 42 ming km

3

.

D.ning toʻyinish manbalari — yogʻin, qor qoplami, baland togʻ qorlari va muzliklar, yer osti suvlari.

Toʻyinish xususiyatlariga koʻra, D.ning asosiy suv rejimi fazalarga: toʻlinsuv davri, vaqtincha suv

toʻlib oqishi va kamsuv davriga boʻlinadi.

Togʻ D.lari alohida suv rejimiga ega. Ularning toʻyinishi va sersuvligi balandlik mintaqalari

qonuniyatlariga bogʻliq. Oʻrta Osiyo D.lari asosan togʻlardagi qor va muzliklardan suv oladi. Karst

---

shakllari rivojlangan joylarda.baʼzan yer ostida oqib, yana yuzaga chiqadigan D. ham bor.

D. eroziya (yemirish) ishlarni bajaradi. Oʻzan va qayirida daryo oqimlari, suv yigʻish maydonida esa

yuza suvlari okimi tuproqni yuvadi. D. suvining loyqaliligi turlicha. Oʻrta Osiyo D. lari suvi nisbatan

loyka (1 m3 suvda 200—300 g dan 1–5 kg gacha loyka bor).

D. oqimi chuchuk suv resurslarining muhim manbaidir (qarang 

Suv resurslari

). D. oqimlari kelib

chiqishi va xoʻjalik ahamiyatiga koʻra 2 qismdan: yer osti oqimi va yer yuzasi oqimidan iborat. Yer

osti oqimidan yil davomida foydalanish mumkin. Yer yuzasi oqimini suv omborlari yordamida

tartibga solib foydalaniladi.

D.ning flora va faunasi bentos, plankton va nektondan iborat. D. tubining tuzilishiga qarab qar xil

daryo tubi hayvonlari uchraydi. D.ning sekin oqadigan qismida yuksak suv oʻsimliklari uchraydi.

Suvoʻtlar va toshlar orasida koʻplab mayda jonzotlar yashaydi. Erkin suzadigan planktonlarga

yarim mikroskopik va mikroskopik hayvonlar (mayda qisqichbaqasimonlar, kolovratka) va

suvoʻtlar (fitoplankton) kiradi. Nektonga oqimga qarshi suza oladigan baliklar mansub. D.larning

quyi qismi va ularning deltalari baliqqa boy. D. da suv omborlari barpo qilish planktonlarning

sonini oshirdi. Toʻgʻon va gidrouzellar qurilishi ovlanadigan oʻtkinchi baliqlarning (ayniqsa

losossimon va osyotrsimonlar) tabiiy migratsiyasiga toʻsqinlik qiladi va koʻpayishiga xalaqit

beradi. D.larning sanoat va xoʻjalik oqova suvlari bilan ifloslanishiga yogʻoch chiqindilari,

shuningdek, mineral oʻgʻitlar va zaharli kimyoviy moddalarning qoʻshilishi ham salbiy taʼsir

kursatadi. Yer sharidagi koʻpchilik D.ning (ayniqsa Shimoliy Amerikaning sharqi va Gʻarbiy

Yevropadagi) suvi sanoat va xoʻjalik chiqindilari bilan ifloslangan. 

Suv resurslaridan

 oqilona

foydalanish maqsadida qonuniy, texnikaviy va sanitariya-gigiyena chora tadbirlari koʻrilmoqda

(qarang 

Tabiatni muhofaza qilish

).

D. qadimdan aholini ichimlik suvi va sanoatni suv bilan taʼminlash, tabiiy va chana (qishda) yoʻli,

muntazam yangilanib turadigan gidroenergiya manbai, botqoq yerlarning suvini qochirishda

kollektor vazifasini oʻtab kelgan. D.lardan anchagina baliq ovlanadi. D. qayirlari oʻtloq, tuprogʻi

unumdor boʻlib, koʻpincha poliz ekinlari ekiladi. D. vodiylari boʻylab asosiy yer usti transport

yoʻllari (temir yoʻl va avtomobil yoʻllari) oʻtadi, D. boʻyida juda koʻp shaqar va shaharchalar

joylashgan. D. suvi suv resurslarining asosiy manbaidir.

Ad.:Shulʼs V. L., Reki Sredney Azii, ch. 1-2, L., 1965; Shuls V.L., Mashrapov R., Oʻrta Oyeiyo

gidrografiyasi, T., 1969; Baratov P., Mamatqulov M., Rafiqov A., Oʻrta Osiyo tabiiy geografiyasi,

T., 2002.

Fazliddin Hikmatov.

[2]

---

1. 

River {definition} (http://www.merriam-webster.com/dictionary/river)

 from Merriam-

Webster. Accessed February 2010.

2. 

OʻzME

. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Geografiyaga

 oid ushbu maqola 

chaladir

. Siz uni 

boyitib, (https://uz.wikipedia.org/w/index.

php?title=Daryo&action=edit)

 

Vikipediyaga

 yordam berishingiz mumkin.

"

https://uz.wikipedia.org/w/index

.php?title=Daryo&oldid=2143871

" 

dan olindi

Amazon daryosi

 deltasining samodan koʻrinishi

Havolalar

---

  Soʻnggi tahrir 7 oylar avval Malikxan tomonidan amalga oshirildi  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).