‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

Falsafaning jamiyat hayoti va taraqqiyoti uchun ahamiyatli
tomonlaridan yana biri — adolatparvarlikdir.
Inson bu yorug1 olamga bir m arta keladi. Shu sababli inson 
qadri-qim m atini ulug‘lash, m anfaatlarini, huquqlarini himoya 
qilish ham jamiyat taraqqiyoti masalalariga falsafiy qadriyatlardan 
kelib chiqib oqilona, odilona yondashishning asosiy shartlaridan 
biridir. Jam iyatda inson h aq q i-h u q u q larin i him oya qilishga 
qaratilgan k o ‘plab qon u n lar mavjud. Asosiy gap — ularning 
borligida emas, balki qanday va qay darajada amalga oshiri- 
layotganidadir. D em okratik davlat, fuqarolik jam iy atin i ham
ijtimoiy adolat mezonlari to ‘la tantana qilayotgan mamlakatdagina 
barpo etish mumkin.
Falsafiy tafakkur muttasil haqiqatni izlash, jamiyat hayotidagi
barcha jarayonlarni, fan yutuqlari natijasida qo‘lga kiritilgan
yangiliklarni mutlaqlashtirmaslikdir.
28

---

Faylasuflar jamiyat hayotidagi har bir tartibot tizimiga, ijti­
moiy, iqtisodiy, siyosiy m unosabatlarning shakllariga, ilmiy kash- 
fiyotlarga „Bu nima uchun shunday?“ , „Bundan yaxshiroq bo‘lishi 
mumkin em asm i?“ , degan savollar asosida yondashadi. Jamiyat 
hayoti va ta ra q q iy o tid a , fa n la r so h asid a b u n d a y sav o llar 
qo ‘yilmagan zam onlar bo ‘lmagan. Bu savollarga javob insoniyat 
taraqqiyotining yangi y o ilari, shakllari, imkoniyatlarini izlashni 
taqozo qiladi. Zero, ularga javob topishga qaratilgan amaliy 
jaray o n lar jam iyat, fan-texnika taraqqiyoti, inson m a’naviy 
kamolotining asosiy sabablaridandir.
Faylasuflarning mustaqil, ijodiy fikrlashlari, ya’ni fikr erkinligi
ham bu fanning jamiyat taraqqiyotiga ta’sirini kuchaytiradigan
sabablardandir.
M uam m oni aniqroq tushunish uchun XIX asrda yashagan 
rus faylasufi Speranskiyning quyidagi fikrlarini keltirish mumkin: 
,Rossiyadagi erkin kishilarni uch guruhga bo ‘lish mumkin. Bular —
daydilar, qashshoqlar va faylasuflardir“. 
Bu o'xshatish qo'polroq 
bo‘lsa ham, unda m aiu m haqiqat bor. Daydining erkinligi shundaki, 
uning uyi, joyi yo‘q, qayerda boshpana bo‘lsa, u o ‘sha yerda bemalol 
yashayberadi. Qashshoq uchun esa, qayerda qorni to ‘ysa, o ‘sha 
joy jannatm akon b o iib k o iin a d i. Faylasufning erkinligi — fikr 
erkinligidir, ijodiy o ‘ylash mustaqilligidir.
Haqiqiy faylasuflar barcha zamonlarda ham o'zlari yashayotgan 
davrlardagi turg‘un aqidalar, avtoritar ko‘rsatmalar, siyosiy anda- 
zalar chegarasidan chiqib, erkin, mustaqil o ‘ylashga, fikrlashga 
harakat qilganlar. Fikr qaramligi, tafakkur qulligi barcha davrlarda 
ham falsafa taraqqiyoti yo‘lidagi asosiy g‘ov bo'lgan. Erkin fikrlash
— inson o ‘z iymoni, e ’tiqodiga tayanib, aqidaparastlik, siyosiy 
mutelik iskanjalaridan qutulib, mustaqil o'ylashi, fikrlashi, keng 
qamrovli, xolis um um iy xulosalar qila bilishidir. Faqat erkin, 
m ustaqil tafakkurgina jam iyat hayotida b o ig a n , b o iay o tg an
hodisalarni bir-biri bilan bog'lab, um um lashtirib, ertangi kunni 
oldindan ko‘rishga imkon beradigan xulosalar qilishga y o i ochadi. 
Jamiyat taraqqiyoti, inson m a’naviy kamolotiga zamin yaratib 
beradigan teran falsafiy g‘oyalar faqat shu y o i bilan yuzaga kelishi 
mumkin.
Aqidaparastlik, avtoritar qarashlar, siyosiy andazalar ta ’siri 
ostida qolib ketgan faylasuflar ilg‘or g‘oyalarni yaratish imkoniga 
ega emaslar. Ularning fikrlari, xulosalari konkret bir davrda ko‘klarga 
k o iarib maqtalsa ham, vaqt o ‘tishi bilan butunlay ahamiyatini
29

---

yo‘qotadi. Erkin fikrlash imkoniga ega bo'lm agan kishi haqiqiy 
faylasuf bo ‘la olmaydi. Erkin o ‘ylash, fikrlash imkoni bo'lm agan 
jamiyatda falsafa fan sifatida rivojlana olmaydi. Shuning uchun ham 
qadimgi dunyoning buyuk faylasuflaridan biri Seneka: 
„Inson
haqiqiy erkin bo ‘lishi uchun falsafaga qul bo ‘lishi kerak
degan 
xulosaga kelgan edi.
Darhaqiqat, jahon tarixidagi barcha yirik faylasuflar — siyosiy 
g‘oyalar iskanjasini yorib chiqib, mustaqil, ijodiy xulosalar qilgan, 
yangi ta ’limotlar yaratgan kishilardir.