‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

3-§. Falsafaning jamiyat hayoti, inson ma’naviy kamoloti,
fan taraqqiyotidagi roli
Barcha zam onlarda ham faylasuflar o ‘z davrining yetuk 
allom alari b o ‘lgan. Qadimgi yunon m utafakkirlari jam iyatni 
faylasuflar boshqarishi kerak, degan fikrni o ‘rtaga q o ‘yganlar. 
Faylasuflar chuqur, keng qam rovli tafakkur salohiyatiga ega 
b o ‘lishi, m a ’naviy-axloqiy yetukligi, insonparvarlik, adolat 
m ezo n larig a tay an ib h a q iq a tn i izlashi, ja m iy a t istiq b o lin i 
boshqalardan ko ‘ra ko‘proq bashorat qilish imkoniyatiga egaligi 
shunday fikrlarga asos bo ‘lgan. Beruniy ham jam iyatni to ‘g‘ri, 
adolatli boshqarishning asosiy mezonlari ustida to ‘xtab: „Tabiatan 
boshqaruvga moyil b o ‘lgan hokim o ‘z fikri va qarorlarida q at’iy 
bo‘lsin, o ‘z ishlarini amalga oshirishda faylasuflarning fikrlariga 
amal qilishi kerak“ , degan edi.
Tarixda jam iyatni adolatli yo‘l bilan boshqarishga harakat qil­
gan hukm dorlar yetuk faylasuflarni o ‘zlarining ustozi deb bilgan, 
o ‘z faoliyatlarida ularning maslahatlariga amal qilganlar. Buyuk
25

---

Iskandar Arastuni o ‘zining ustozi deb bilgan. Amir Tem ur ham 
o‘z davrining yetuk mutafakkirlari: Toybodiy, Shamsiddin Kulolni 
o'ziga ustoz deb bilgan, har qanday murakkab m uam m olarni hal 
etishda ularning maslahatlariga amal qilgan. U hatto vafotidan oldin 
o ‘z piri-ustozi M ir Sayyid Barakaning oyoq tomoniga dafn etishni 
vasiyat qilgan. Sohibqiron davlatni boshqarishda ustozi Abu Bakr 
Toybodiyning maslahati bilan quyidagi to ‘rt qoidaga amal qilgan:
1) kengash; 2) m ashvarat-u maslahat; 3) qat’iy qaror, tadbirkorlik 
va hushyorlik; 4) ehtiyotkorlik.
Temuriy shahzodalar ham o ‘z faoliyatida Naqshbandiya tariqatiga 
mansub bo‘lgan mashhur so‘fiylar ta ’limoti, yo‘l-yo‘riqlariga amal 
qilganlar. XV asrning taniqli mutafakkiri Xo‘ja Ahror Valiy ko‘plab 
temuriyzodalarga ustoz b o ‘lgan. Unga hurm at shu qadar kuchli 
bo‘lganki, Xo'ja Ahror Samarqandga kelganda, temuriy shahzodalar 
uning otini jilovidan ushlab, piyoda yetaklab yurganlar.
Aksincha, podshohlam ing faylasuflardan uzoqlashuvi jam i­
yatni tanazzulga, davlatni parokandalikka olib kelgan. Masalan, 
Husayn B oyqaroning N avoiydek yetuk m utafakkir allom ani 
saroyidan Astrobodga badarg‘a qilib, atrofmi uzoqni ko'ra olmay- 
digan, xushom adgo‘y, m ansabparastlar bilan o ‘rab olishi, davlat 
inqirozining asosiy sabablaridan biri bo'lgan.
0 ‘rta asrlarga kelib, G ‘arb va Sharq davlatlarida q o ‘lida 
cheklanmagan hokimiyatni to ‘plab olgan, bilganicha ish qilishga 
o'rganib qolgan hukm dorlar faylasuflarning g‘oyalari, pand-u 
nasihatlariga m uhtoj b o ‘lmay qoldilar, atrofmi xushom adgo‘y 
maddohlar, ko'ngil xushligi uchun ushlab turiladigan masxarabozlar 
bilan o‘rab oldilar. Bu esa, jamiyatda ijtimoiy-siyosiy, m a’naviy 
buhronlar kuchayishiga, davlatlaming yemirilishiga olib keldi.