‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

35

---

I I B O ‘L IM  
I
FALSAFIY QARASHLAR RIVOJLANI- I
SH IN ING ASOSIY BOSQICHLARI 
|
Falsafiy ta ’limotlar tarixi davomida: inson va uning mohiyati, 
borliqqa m u nosabati, borliq haqidagi um um iy bilim larning 
shakllanishi va rivojlanishiga oid bo'lgan turli ta ’lim otlar yuzaga 
keldi. Bu ta’limotlarda insonning mohiyati va borliqqa munosabati 
masalasi o'sha davrdagi nazariy fikrlar, dunyoqarashlar asosida 
tahlil etildi. Ayrim falsafiy ta ’lim otlar tarix sahnasidan tushib, 
o'rniga yangilari shakllandi. Lekin, inson o'zini qiziqtirgan falsa­
fiy muammolarga hanuz to ‘la javob topa olgani yo‘q. Biror muam- 
mo falsafiy c h u q u r ta h lil etilsa, o ‘rniga k o ‘plab yangilari 
kun tartibiga qo ‘yila boshladi. Shu asosida o'rganiladigan falsafiy 
m uam m olar doirasi ham tobora kengayib,murakkablashib bordi. 
U m ar Hayyom yozganidek:
„Azal sirin bilolmasmiz, na sen-и, na men,
Bu jumboq, hal etolmasmiz, na sen-и, na men.
Parda orqasidadir bu g'uvurimiz,
Parda ketar-u, qolmasmiz, na sen-и, na m e n “.
Tarixda, men o ‘zimni qiziqtirgan barcha savollarga to'liq javob 
topdim , degan dono m utafakkir bo'lgan emas. D onolarning 
donoligi — bilganidan k o ‘ra, bilmagani ko'pligini anglashidir. 
Tarixda falsafa rivojiga hissa qo'shgan buyuk allom alar ham
u m rining oxirida, m en hech narsa bilm ay duny o d an o ‘tib 
ketm oqdam an, deb arm on bilan hayotdan ko‘z yumganlar. Ular 
hayot vaqtida 
„parda orqasida“ 
bo'lib ko'ringan sirlar keyin 
ochilgan. Lekin buni ko'rish ularga nasib etmagan. Shu sababli 
insoniyat tarixida yuzaga kelgan har bir yangi ta ’limot haqiqatni 
bilish yo'lidagi kichik bir pog'onadir. Bu yoidagi falsafiy bilimlar 
rivojining har bir pog'onasi xoh idealistik bo'lsin, xoh m ate- 
rialistik bo'lsin, inson m a ’naviyati taraqqiyotida o ‘ziga xos o ‘rni 
va ahamiyati bor.
Borliq bepoyon, insonlaming bilishi m a’lum tarixiy davrlardagi 
sh aro itlar, im k o n iy atlar bilan cheklanganligi sababli „
azal
sirlarini“ 
bilish yo'lidagi intilishlar ham turli shakllarda davom 
etaberadi. Inson olamni qancha chuqur bilsa, bu bilimlarni falsafiy 
tahlil etish zaruriyati ham shuncha ortib boradi. Bu esa, falsafiy
36

---

fikrlar rivojlanishi imkoniyati va zaruriyati cheksiz ekaniri ko‘r- 
satadi. Hech qanday falsafiy ta ’lim otni inson tafakkuri taraq- 
qiyotining so‘nggi chegarasi deb b o ‘lmaydi.
Shu fikrga tayangan holda falsafiy ta ’limotlarning shu kungacha 
b o ‘lgan taraqqiyoti masalasiga bir nazar tashlaylik.