Yerning ichki tuzilishi. Yerning turli chuqurlik intervallaridagi zichligi

Oddiy tuproq hosil etuvchi jins- (S gorizonti). 80-130 santimetrdan pastda sarg’ish yoki sarg’ish mala rangli, bo’shroq, g’alvirak, bir xil tuzilishli lyossimon qumoq tuproqlar boshlanadi. Bu qatlamda karbonatli chiqarilmalar kam bo’ladi, quyi qavatlarda esa mutlaqo bo’lmaydi. Gipsli gorizont, relef sharoitiga qarab, 1-2 m chuqirlikda yoki undan ham pastda joylashgan.
Tuproq hosil etuvchi jinslarning tipik bo’z tuproqlar poyasida eng ko’p uchraydiganlari har xil qalinlikdagi lyossimon changli qumoq tuproqlardan iborat. Changli tuproqlarning tarkibida mayda chang va loyqaning miqdori och tusli bo’z tuproqlar poyasidagi qaraganda ko’proq, ammo to’q tusli bo’z tuproqlar poyasidagi lyossimon jinslarnikiga qaraganda kamroq bo’ladi.
Profili ana shu xilda tuzilgan bo’z tuproqlar tekisliklarida va kichik nishobli yonbag’irlarida ko’proq uchraydi. Yonbag’irlarning quyi qismidagi bo’z tuproqlar ancha qalin qatlamli, gumusli gorizontlarning aniq bo’z rangli bo’lishi va karbonatli chiqarmalarning unchalik ravshan bilinmasligi bilan tuproqlardan ajraladi. Suv ayirg’ichlaridagi tepa va nishob yonbag’irlarda bu gorizontlar qisqa bo’ladi. Ularning morfologik belgilarining bu xilda o’zgarishiga eroziya prostessi sabab bo’lgan.
Shuni ta’kidlash lozimki, tog’ va tog’oldi tekisligida lyossimon yotqiziqlar ko’pchilik holda sertoshli prolyuvial-allyuvial, ba’zan tub tog’ jinslarining nuralgan elyuviy yotqiziqlari suv ayirg’ichlaridagi tepalar ustida rivojlangan. Tipik bo’z tuproqlarda bayon qilingan morfologik belgilar ravshan ifodalangan bo’lmasliklari mumkin.
To’q tusli bo’z tuproqlar.
To’q tusli bo’z tuproqlar bo’z tuproqlarning so’ngi vakili bo’lib, u past tog’li rel’ef sharoitida shakllanadi. Nurota tog’larida bu tuproqlar dengiz sathidan 825–1250 m. balandlikda tarqalgan. Bu tuproqlar tarqalgan hududning geomorfologiyasi va rel’efi juda murakkab. Geomorfologik jihatdan bu hudud tog’ tizmalarining pastki qatlamida, ayrim hollarda tog’ oldi o’r-qirli yoki keskin to’lqinsimon qismida joylashgan. Past tog’ yon bag’irlari ko’pchilik holda melkozemsiz yoki dag’al delyuviy yotqiziqlaridan tashkil topgan bo’lib, o’simlik turi (qoplami) umuman uchramaydi. Faqatgina qiyalik tik bo’lmagan, asosan shimoliy, shimoli–g’arbiy, g’arbiy qiyaliklarda har xil gumusli melkozemli qatlamga ega bo’lgan to’q tusli bo’z tuproqlar uchraydi. Tuproq hosil qiluvchi ona jinslar – toshli-skeletli delyuviy, prolyuviy, delyuviy-prolyuviydir. Faqatgina tog’ oldi tekisliklarda lyossimon serkorbonatli ona jinslar uchraydi. Shu munosabat bilan to’q tusli bo’z tuproqlarning asosiy morfologik belgilaridan biri skeletli bo’lishi hisoblanadi.
To’q tusli bo’z tuproqlar uchun quyidagi morfologik belgilar xarakterli hisoblanadi.
Qo’ng’ir jigarrang tovlanuvchi bo’z rang, yaxshi chimlangan, zichlangan, kesakchali qalinligi 3–7 sm.li chimli qatlam mavjud. Tuproq yuza qismi toshchali, eroziya izlari ko’rinib turadi. Chim osti qatlamida, rangi och-qo’ng’ir jigarrang tovlanuvchi to’q tusli bo’z, tomirlar miqdori biroz kamaygan, zichlangan, yong’oqsimon kesakchali, ko’p sonli tuproq jonivorlari, ularning chiqindilari (koprolitlar) mavjud bo’lgan qatlam bo’ladi. Uning qalinligi 10–20 sm.gacha bo’ladi. Chim osti qatlami ostida V qatlam joylashgan bo’lib, uning rangi och qo’ng’ir tovlanuvchi bo’z rang, kesakchali, mexanik hamda suvga chidamsiz, tomirlar ko’p uchramaydi, tuproq hashoratlarining yuqorigi qatlamga nisbatan kamroq ifodalangan, oqish dog’lar mavjud bo’lgan qatlam yotadi. Bu qatlam sertoshli, bazan katta o’lchamli nuralgan tog’ jinslaridan iborat qumli-qumloq tarkibli ona jins yotadi.