Yerning ichki tuzilishi. Yerning turli chuqurlik intervallaridagi zichligi

Tog’ jigarrang tuproqlari.
O’zbekiston umumiy er maydonining qariyib 5% ni tog’ tuproqlari egallaydi va shu munosabat bilan bu tuproqlarni o’rganishga qiziqish katta bo’lgan. Tog’ tuproqlari to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlarni olimlarimizning ilmiy asarlaridan topish mumkin. Mualliflar o’z asarlarida tog’ tuproqlari hosil bo’lish jarayonlarini, asosiy tog’ tuproq tiplari, ularning morfologiyasi, xossa va xususiyatlari, gumus hosil bo’lish jarayonlari, bu tuproqlarning vertikal mintaqaviylikka mansubligi va nihoyat tog’ o’lkasi tuproqlarining atrof-muxit ekologiyasini yaxshilashdagi ijobiy rolini ko’rsatib o’tganlar.
Tog’ jigarrang tuproqlari quyidagi agrokimyoviy xossalarga ega: gumusli qatlam bu tuproqlarda tog’ qiyaliklarida rivojlanish sharoitiga qarab-25 smdan 50 (70) sm gacha bo’ladi. Chirindining miqdori esa chimli qatlamda 2,2–3,1 %, chim osti qatlamida 1,5-2,4 %gacha bo’ladi. Uning zaxirasi 0-30 sm qatlamda 70,0 t.ga, 0-50 sm da esa 100-102 t.ga bo’ladi (2-jadval). Bu ko’rsatkichlarni A.Nazarov, M.Fahrutdinova, S.Yusupov, ma’lumotlari bilan solishtirsak, Nurota tog’laridagi tog’ jigarrang tuproqlarida Chotqol, Zomin va Xisor tog’laridagi tog’ jigarrang tuproqlaridagiga qaraganda chirindi 1,4-2,0 martagacha kamligini ko’ramiz. Buning asosiy sababi yog’in–sochin kam bo’lganligi oqibatida o’simlik qoplamining yaxshi rivojlanmaganligi hisoblanadi. O’rganilgan tuproqlarda chirindi kam bo’lganligi tufayli umumiy azot ham kichik ko’rsatkchlarga (0,101-0,178 %) ega, uning zahirasi 0-30 smda 4,1; 0-50 smda esa atigi 0,5 t.ga bo’ladi.
Umumiy fosforning miqdori ham bu tuproqlarda yuqori emas – 0,095-0,140 % gacha, chimli va chim osti qatlamlarida fosfor eng katta ko’rsatkichga ega bo’ladi. Umumiy kaliy ham ko’p emas (1,2-1,8 % ). SO₂ karbonatlarining miqdori 6-10 (11) foizgacha bo’lib, uning maksimal miqdori profilning o’rta qismiga to’g’ri keladi. Bu hududda ishqorsizlangan tog’ jigarrang tipchasi uchramaydi, chunki yog’in-sochin miqdori kam bo’lganligi sababli ishqorsizlanish hodisasi bu tuproqlarda bo’lmaydi.
Umumiy xulosa qilib aytish mumkinki tarqalgan tog’ jigarrang tuproqlar rempublikamizning tog’li hududlarida tarqalgan tog’ jigarrang tuproqlarining genetik to’la takomillashgan karbonatli tipik va ishqorsizlangan tipchalarini ajratib bo’lmaydi. Asosan o’ta karbonatli, tog’ jigarrang tipchasi keng tarqalgan.