|
Turli mamalakatlarda haydalgan yer yuzasining eroziyaga uchrashi.
Hosildor yerlar va o’tloqzorlar maydonining kamayishida shamolning ta’siri kuchli.katta kuchga ega bo’lgan shamol yer betidagi hosildor qatlamni, cho’llardan qum-shag’allarni bir joydan ikkinchi joyga uchirib ketadi.masalan, 1990-yilda kosmik su’ratlarning ko’rsatishicha, Orolning qurib qolgan joylaridan 90 mln. T chang-tuzqumni, kalmikiyaning qora terlaridan esa 1,5 mln t chang uchirib ketgan. Rossiyaning janubiy tumanlarida bunday kuchli shamollar(30-40m/s) 1928, 1969, 1984-yillarda kuzatilgan. Jumladan, Rostov-Don shahri meteostansiyasining axborotiga ko’ra, bahorda shamolli kunlar 15% ni, yozda 68%, kuzda16%, qishda 1% ni tashkil qiladi. Shimoliy Kavakz va Pastki Don tumanlarida shamol tezligi 2-40 m/s ga yetib, to’plangan qumlardan hosil bo’lgan barxanlarning uzunligi 25-50 m, balandligi 0,5-2,0 m ga yetib, uchirilgan chang qumlarning massasi 50mln. T ni tashkil qiladi. Haydalgan yerlarning 2-5 sm yuzasi, Stavropolda 6-8 sm qalinlikdsgi tuproqlarning hosildor qatlami uchirilib, 600-640 ming gektar ekin maydonlariga ziyon yetgan.
Insonning ko’p yillar davomida tinimsiz terdan foydalanishi nayijasida Volga bo’yi, Ukraina , qozog’iston va Turkkistonning unumdor ekin maydonlari ishdan chiqdi. Yerning 0-30 sm qalinlikdagi gumusning miqdori 7-10-13% yoki gektariga 210-390 tga kamaydi.
Eroziya tufayli tuproqning yuza qismida gumusning midori ham keskin kamaygan. Jumladan, keying 15-20 yil ichida Sobiq ittifoqning haydalgan yerlarida gumus miqdori 8-30%, Rossiyada o’rtacha 20%, ukraina yerlarida 9% ga kamaygan. Turli tuproqlarda gumusning miqdori14% dan 50%ga cha kamaygan, hosildor tuproq bilan yuvilib ketgan.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, tabiatdan unumli foydalanishning asosiy vazifalaridan biri- tuproq eroziyasiga qarshi chora –tadbirlar ko’rishni agromelioratsiya,lesomelioratsiya, agrotexnika, fitomelioratsiya, meelioratsiya, rekulvivatsiya kabi yo’llar bilan amalga oshirish zarur.
Keying vaqtlarda eroziyaga qarshi kurash birgalikda olib borilishi natijasida kerak yerlardan foydalanish to’g’ri yo’lga qo’yilgan, tegishli almashlab ekish tizimi joriy qilingan, gala ihota o’rmonzorlari barpo qilingan, bu yo’l daraxtzorlar oralig’idagi ekinzorlarni shamol eroziyasidan, ekinlarni esa tuproq bosib qolishidan himoya qiladi. Agrotexnika tadbirlarida tuproqni, ya’ni qoldiqlarni ag’darmasdan haydash, organic og’itlar solish, bir yillik va ko’p yillik o’tlarni almashlab ekish v aboshqalar eroziyga qarshi kurashda yaxshi samara beradi.
Tuproqni sho’rlashishi. Suv bilan ta’minlash v asug’orish ishlari, suvlardan ustalik bilan foydalanilmagamligi sababli ko’ngilsiz oqibatlarga olib keladi. Ya’ni sho’rlangan joylar paydo bo’ldi. Bu hodisalar mohiyati shundaki, qurg’oqchilik iqlim sharoitida zaminda va yer usti suvlari tarkibida ko’p miqdorda suvda erigan sulfat va xlorit tuzlari bo’ladi. Yerlar sug’origanda v aayniqsa, namiqib sug’orilganda minerallashgan yer osti suvlari sathi ko’tarilib, suvda erigan yuzlar tuproqning ustki qatlamiga ko’tariladi
Suvda erigan tuzlar, xususan, xlorid tuzlari o’simliklarni zaharlaydi. Undan tashqari bunday tuzlar tuproq eritmasining osmatik bosimini ko’taradi va shunday qilib, tuproqning fiziologik quruqligini vujudga keltiradi. Bu hodisaning mohiyati shundaki, o’simliklar tuproqda nam yetishmaganda suvdan qanday qiynalsa, tuproqdagi tuzlar ko’p bo’lganda suv tanqisligidan shunday qiynaladi. O’zbekistonning ko’p ekin maydonlari-Xorazm, Buxoro, Sirdaryo, Jizzax kabi viloyatlarning yerlari sho’rlanganligi tufayli yer beti yuviladi. Tuproqdagi tuz yerning pastroq qatlamiga tushadi, tuproqda tuz kamayadi v ahosil saqlanadi.
Tuproq muhofazasi. Keying bir necha 10 yil ichida yer sharidagi qator mamlkatlarda xilma-xil pestitsidlardan keng foydalaniladi. Chunki bu kimyoviy moddalar zararkunandalar, begona o’tlar vao’simlik kasalliklariga qarshi muvaffaqiyat bilan kurashishga imkon beradi . biroq o’simliklar kimyoviy muhofaza qilish vositalaridan keng foydalanish salbiy oqibatlarga olib keladi. Shuning uchun ham ko’pgina turg’un va zaharli kimyoviy moddalardan foydalanish hozirgi vaqtda taqiqlangan.
Shu kunlarda sanoat tumanlari, yirik qurilishlarda chiqindilar-temir beton, g’isht parchalari temir qoldiqlari va boshqalar tuproqqa aralashib ketmoqda. Shuning uchun ham bunday hududlarni qurilish axlatlaridan tozalash, axlatlarni esa muayyan joylarda tashlash zarur bo’lib qoldi.
Ba’zan yerga iflos va boshqa axlatlar (chirigandan go’ng) solinganda, tuproq kasal tarqatuvchi agentlar, xususan, geltmintlar va boshqa patog’on bakteriyalar bilan ifloslanadi. Dalaga solinadigan iflos qoldiqlarni yaxshilab zararsizlantirish ana shunday iflosliklarga qarshi kurash usuli hisoblanadi. Ularni zararsizlantirish eng oson usullaridan biri-torf, qipiq, vq boshqa materiallar bilan compost qilib ko’mob qo’yish, keyin o’g’it sifatida keng foydalanishi kerak.
Xulosa.
Tuproq yer yuzasida turli-tuman iqlim va organizmlar ta’siridan paydo bo’ladigan ular zona ahamiyatiga ega bo’lgan holda tarkib topgan, shunga qarab o’simliklar dunyosi rivojlangan. Xulosa qilib aytganda tuproq tarkibidagi gumus ya’ni chirindi miqdori uning muhim tarkibiy qismi bo’lib, qariyib barcha xususiystlarini belgilab beradi. Gumus tuproq hosil bo’lish jarayonida o’simlik va boshqa organizmlarning qoldiqlarini murakkab qayta o’zgarishi oqibatida hosil bo’ladi. U tuproqning turli tashqi fizik, kimyoviy va biologik tasirlarga bo’lgan barqororligini taminlaydi.
Tuproqning o’simlik va organizmlarni optimal yashash sharoitlari bilan taminlay olish xususiysti tuproq unumdorligi deyiladi. Tuproqlarning tabiat bilan barcha tirik organizmlar hayotidagi ahamiyati aynan shu xususiysti bilan bog’liqdir.
Hayotimizda litosferaning o’rni katta. . Dunyo aholisi jon boshiga 0,4 gektar dehqonchilik qiladigan er to’gʻri keladi. Yer tekis, namlik va harorati yetarli boʻlgan gil, togʻ jinslaridan tashkil topgan boʻlsa, u yerda oʻsimlik, hasharotlar va mikroorganik qoldiq chiqindilariga boyib, tuproq qatlamining hosil boʻlishi tezlashadi. Shuning uchun hayot faoliyatimiz davomida tuproqqa hamda atrof –muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’laylik.
Foydalanilgan adabiyotlar.
D. Yormatova. Ekologiya. Toshkent-2012.
M. Nazarov M.Holiqov. Ekologiya konsepsiyasi va tarixi Farg’ona- 2010.
Sattarov D.S., Tursunov L., Kungirov X.N. Nurota tog’i va tog’ oldi tekisliklarida tuproq hosil bo’lishining o’ziga xos xususiyatlari // O’z R FA maruzalari. –Toshkent
Sultonov P. Ekologiya va atrof muhitni muhodaza qilish asoslari.T:2007.
Foydalanilgan sayt: google.www.uz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
