Yangi davr arab adabiyoti

JAZOIR ADABIYoTI  
Jazoir adabiyoti hozirgi davrda Afrika qit’asidagi eng rivojlangan adabiyotlaridan bo‘lib, 
u  arab  va  fransuz  tillarida  yaratiladi.  Shuni  aytish  lozimki,  bu  mamlakatlarning  arab  tilidagi 
adabiy  an’analari  musulmon  davlatining  ilk  asrlari  -  xalifalik  davriga  (VIII-XI)  borib  taqalsa, 
fransuz  tilidagi  adabiyot  XX  asrda  vujudga  keldi.  Shunga  qaramay,  Jazoir  mustamlakachilik 
asoratidan qutulish  uchun kurash  olib borgan davrdan (50  yillarning ikkinchi  yarmi  - 60-yillar) 
boshlab u tez sur’atlar bilan rivojlandi. Ular bilan bir qatorda Jazoirda asrlar davomida boy xalq 
og‘zaki ijodi rivojlanib kelmokda. U hatto tushkunlik davrlari, mustamlakachilik zamonida ham 
so‘z san’atining milliy an’analarini oziqlantirib turdi.  
Xalq og‘zaki ijodi bu mamlakatda arab tilining jazoir, berber shevalarida yaratiladi. Bu 
shevalarda xalq mulkiga aylangan, avloddan avlodga og‘zaki shaklda meros bo‘lib ko‘chadigan 
ajoyib  asarlar  yaratilgan  bo‘lsa  ham,  lekin  hanuzgacha  ularning  yozuvi  yo‘q.  Si  Moxand  ana 
shunday  mashhur  berber  shoirlaridan  bo‘lib,  u  Kabiliyada  yashagan  va  taxminan  1906  yilda 
vafot  etgan.  Uning  she’rlari  Mulud  Feraun  (1913-1962)  tomonidan  fransuz  tiliga  tarjima 
qilingan.  
Mamlakat  mustaqilligi  e’lon  qilingandan  (1962)  so‘ng  bu  mamlakatda  rasmiy  ravishda 
"arablashtirish"  siyosati,  ya’ni  ona  tilidagi  madaniy  merosni  o‘zlashtirish,  130  yillik  fransuz 
hokimiyati davomida quvg‘in qilingan arab tilini ijtimoiy, madaniy hayotining barcha sohalariga 
joriy  qilish  siyosati  amalga  oshirila  boshladi.  Shunga  qaramay  ozodlikni  qo‘lga  kiritgan 
ko‘pchilik  Afrika  davlatlarida  bo‘lganidek,  Jazoirda  ham  madaniy  hayot,  til  masalasida 
anchagina  muammolar  mavjud.  Madaniyat  sohasida,  qolaversa,  ijtimoiy  hayotning  boshqa 
sohalarida ham, mustamlakachilik asoratlarini yengib o‘tish oson kechmadi. Ma’lum bir muddat 
davomida  Jazoir  adabiyotida,  shubhasiz,  ikki  tillilik  saqlanib  qoladi.  Arab,  berber  millatiga 
mansub  mualliflar  tomonidan  yaratilayotgan  fransuz  tilidagi  adabiyot  milliy  birlik  g‘oyalarini 
targ‘ib  etib,  etnik  guruhlarni  birlashtirishda,  milliy  taraqqiyotga  erishishda  muhim  rol 
o‘ynayotgani ham buning garovidir. Xalqaro miqyosda keng shuhrat qozongan fransuz tilida ijod 
qiladigan  adiblar  asarlari  Jazoir  milliy  madaniyatining  ajralmas  tarkibiy  qismiga  aylangan,  u 
mamlakatdagi  ma’naviy  hayotga  ta’sir  ko‘rsatib  turadi.  Bu  omil  Jazoir  ijodkorlarini  hozirgi 

---

 
146 
zamon  madaniy  taraqqiyot  bosqichida  ham  arab,  ham  fransuz  tilidagi  adabiy  an’analarni 
rivojlantirishga, ularning bir-birini boyitib borishi imkoniyatlaridan foydalanishga undaydi.  
Jazoirning fransuz tilidagi adabiyoti o‘zining XX asr o‘rtalaridagi muvaffaqiyatlari nuqtai 
nazaridan  Afrikaning  boshqa  mamlakatlarida  Ikkinchi  jahon  urushidan  keyin  Yevropa  tillarida 
tez  sur’atlar  bilan  shakllanib  borayotgan  adabiyotlar  orasida  alohida  ajralib  turadi.  Bu  hol  bir 
qaraganda g‘alati tuyulsa ham, ammo mohiyatan to‘g‘ridir.  
Jazoir  adiblarining  fransuz  tilida  ijod  qilishi  mamlakatda  yevropacha  ta’limning  joriy 
qilinishi,  musulmoncha  ta’lim  tizimining  siqib  chiqarilishi  bilan  bog‘liq.  Mustamlaka  davrida 
xayriya  hisobiga  oz  sonli  eski  maktablargina  yashirin  tarzda  faoliyat  ko‘rsatar  edi.  Ammo  bu 
harakatlardan mustamlakachilar kutgan natija teskari bo‘lib chiqdi. Ular bu yo‘l bilan yerli aholi 
ichidan  "evropalashgan"  kolonial  rejim  tarafdorlarini  yetishtirmoqchi  bo‘lgan  edilar,  ammo 
amalda  fransuz  tili  yosh  jazoirlik  ziyolilar  uchun  ilg‘or  ijtimoiy  g‘oyalarni,  hozirgi  zamon 
jamiyati  taraqqiyoti  muammolarini  o‘rganish  vositasi  bo‘ldi,  pirovard  natijada  bu  til  shimoliy 
afrikaliklar  uchun  mustamlaka  holatini  yaxshiroq  anglab,  unga  nisbatan  o‘z  munosabatlarini 
ishlab  chiqish  imkonini  yaratdi.  Aytish  mumkinki,  fransuz  tili  orqali  Jazoir  adiblari  jahon 
adabiyoti  va  estetikasining  eng  yangi  yutuqlari  bilan  tanishdilar,  jamiyatning  bugungi 
ehtiyojlariga mos badiiy tasvir vositalarini o‘zlashtirdilar. O‘rta asr an’analari ta’siridan qutulib 
ulgurmagan Jazoirning arabiyzabon adabiyoti uchun bu vositalar yangi edi.  
Ikkinchi  jahon  urushidan  keyingi  davrda  milliy  o‘zlikni  anglashning  tez  sur’atlar  bilan 
o‘sishi,  Jazoir  ziyolilari  g‘oyaviy  dunyoqarashining  sezilarli  darajada  kengayishi,  estetik 
tasavvurining  boyishi  -  bularning  barchasi  Jazoirning  o‘ziga  xos  adabiyoti,  ayniqsa,  Jazoir 
uchun, qolaversa, boshqa arab mamlakatlari uchun ham yangi bo‘lgan roman janrining gurkirab 
taraqqiy  etishiga  olib  keldi.  Ayni  paytda  bir  qarashda  kutilmagan  holat  ham  ko‘zga  chalinadi: 
Jazoir  yozuvchisi  o‘zini  fransuz  tili  olamida  qanchalik  erkin  sezsa,  fransuz  va  jahon  madaniy 
boyliklari bilan qanchalik chuqurroq tanishib borsa, u shunchalik berilib o‘zining g‘arb olamidan 
o‘zgachaligini, mustaqilligini ko‘rsatishga, tanqidiy fikrlarini yashirmaslikka harakat qiladi.  
Hozirgi zamon Jazoir madaniyatining muammolaridan birini alohida ajratib ko‘rsatishga 
to‘g‘ri keladi, bu haqda jazoirlik adiblar ham ko‘p gapiradilar: bu madaniy an’analarga vorislik, 
jumladan,  xalq  og‘zaki  ijodini  o‘zlashtirish  masalasidir.  Hozirgi  davrda  Mag‘ribning  ham 
fransuz,  ham  arab  tilidagi  adabiyoti,  birinchi  navbatda,  yozma  adabiyot  an’analariga  tayanadi. 
Jazoir  yozuvchilari  o‘z  ijodida  milliy  madaniy  merosga  munosabat  masalasini  qanday  hal 
qilayotganini esa, ularning asarlarini tahlil qilish orqali bilish mumkin.