Yangi davr arab adabiyoti

IX BOB  
MAG‘RIB MAMLAKATLARI ADABIYoTI  
Mag‘rib mamlakatlari adabiyoti XIX asr oxiri va XX asr boshlarida ko‘p asrlar davomida 
deyarli  o‘zgarmagan  mumtoz  adabiyot  an’analaridan  zamonaviy  tipdagi,  sifat  jihatidan  yangi 
adabiyotga  o‘tish  jarayonini  boshdan  kechirdi.  Bu  hol  mazkur  mamlakatlarning  o‘z  boshicha, 
boshqalardan  ajralgan  tarzda  yashash  holatidan  chiqib,  texnik  taraqqiyot,  umumjahon 
madaniyati, hozirgi zamon jamiyatining chigal muammolari kompleksiga bosh qo‘shishi tufayli 
yuzaga keldi.  
Ijtimoiy  tizimning  butunlay  qayta  qurilishi,  bu  jarayonning  sur’at  bilan,  bor  yo‘g‘i  o‘n 
yillar  orasida  amalga  oshirilishi  hamma  joyda  ham  o‘ta  murakkab  axloqiy,  fikriy  va  boshqa 
to‘qnashuvlarga olib keldi. Ana shu voqealar badiiy adabiyotning tasvir ob’ektiga,  yozuvchilar 
asarlari esa, davrning bebaho ijtimoiy hujjatiga aylandi.  
Mag‘rib mamlakatlarining hozirgi zamon adabiyotiga xos bo‘lgan jihat ularning notekis 
rivojlanishidir.  Mag‘rib  adabiyoti,  go‘yo  tezda  o‘z  qoloqligini  yengib  o‘tishga  qasd  qilgandek, 
ilg‘or g‘oyaviy va estetik tajribaga suyangan holda sapchib olg‘a tashlandi.  
Madaniy masalalarda g‘arb kolonializmi siyosatidagi ikki tendensiyani kuzatish mumkin:  
1.  Assimilyatsiya  siyosati,  bu  siyosat  fransuz  va  portugal  mustamlakachilari  tomonidan 
o‘tkazilar edi.  
2.  Mahalliy  madaniyatni  mustamlakachilar  manfaatiga  moslash  siyosati.  Britaniya  va 
Belgiya mustamlakachilari yurgizgan siyosat shunday edi.  
Assimilyatsiya  siyosati,  birinchi  navbatda,  milliy  tilni  siqishtirish  hisobiga 
mustamlakachilar  tilini  joriy  qilishda  o‘z  ifodasini  topar  edi.  Ayniqsa,  fransuz  bosqinchilari 
mahalliy  madaniyatni  izchil  ravishda  ta’qib  qilish  siyosatini  o‘tkazib,  hatto  quyi  sinf 
o‘quvchilariga ona tilida gaplashishni taqiqlashga yetib borishardi. Buning oqibatida fransuz tili 
jazoirlik  yosh  ziyolilarni  ilg‘or  g‘oyalar  bilan  tanishtiruvchi  vositaga  aylandi,  Shimoliy  Afrika 
aholisiga mustamlakachilik tizimi atvorini chuqur tushunishga, unga nisbatan o‘zlarining tegishli 
yondashuvlarini  ishlab  chiqishga  ko‘maklashdi.  Natija  kutilganning  teskarisi  bo‘lib  chiqdi, 
chunki  mustamlakachilar  musulmon  maktablarini  yevropachaga  almashtirganda  mahalliy  xalq 
orasida  "Evropalashgan  qatlamni",  kolonial  rejim  himoyachilarini  vujudga  keltirishni  maqsad 
qilib  olgan  edilar.  Yozuvchilar    fransuz  tili  orqali  jamiyatning  bugungi  talablariga  javob 
beradigan,  arab  adabiy  an’analariga  xos  bo‘lmagan  badiiy  tasvir  vositalari  bilan  tanishdilar. 

---

 
143 
Fransiyaning  Afrikadagi  ilk  mustamlakalaridan  bo‘lgan  Jazoirda  arab  tili  "chet  tili"ga  aylanib 
qoldi.  
Hozirgi  zamon  Mag‘rib  adabiyotining  shakllanishi  ijtimoiy  ongning  taraqqiyoti  bilan 
bog‘liq. Yozuvchilar fransuz tilini davlatning iqtisodiy, siyosiy taraqqiyoti omili bo‘lgan milliy 
yaxlitlik, turli etnik guruhlarning birlashuvi vositasi sifatida qabul qildilar.  
Mag‘rib  mamlakatlarida  mustaqillik  qo‘lga  kiritilgandan  so‘ng  "arablashtirish"  siyosati 
e’lon  qilinganda  fransuz  tilidagi  adabiyotni  ham    zamonaviy  milliy  madaniyatning  muhim 
tarkibiy qismi sifatida saqlab qolish va rivojlantirish lozimligi ayon bo‘ldi. Shunday qilib, g‘arb 
dunyosiga, g‘arb madaniyatiga bo‘lgan munosabat  murakkab evolyusiyani boshdan kechirdi.  
Ikki jahon urushi oralig‘ida adabiyotda kolonial zulmga qarshi stixiyali e’tiroz va g‘arb 
madaniyatiga  bolalarcha  shaydolik  o‘z  ifodasini  topdi.  Bu  hol  antikolonial  harakatning  ilk 
pallalariga xos o‘zini anglashning noetukligi bilan bog‘liq edi.  
Ikkinchi  jahon  urushidan  so‘ng  esa  buning  aksi  -  adolatsizlik  va  zulm  manbai  deb 
tasavvur  qilingan  "oqlar"  bilan  butunlay  aloqani  uzishga  harakat  qilish  ko‘zga  tashlanadi 
(Jazoirlik publisist Frans Fanon).  
Hozirgi zamon adabiyotining, ayniqsa, nasrning eng muhim mavzularidan biri patriarxal 
sarqitlar  va  yangi  tamoyillar  orasidagi  to‘qnashuvdir.  Tanqidchilar  bu  mavzuni  "eskilik  va 
yangilik"  orasidagi  kurash  deb  ataydilar.  Ilk  davrlarda  bu  mavzu  "madaniyatlar  to‘qnashuvi", 
an’anaviy madaniyat va begonalar madaniyati unsurlarining to‘qnashuvi sifatida talqin qilingan 
edi.  Ammo  so‘nggi  vaqtlarda  ko‘pgina  Afrika  mamlakatlarida  kapitalistik  munosabatlarning 
kuchayib  borishi  sababli jamiyat taraqqiyotining  maromi boshqacha ko‘rina boshladi.  "Eskilik" 
va  "yangilik"  orasidagi  kurash  hali  ham  dolzarb  masala  bo‘lib  qolmoqda,  adabiyot  uchun 
o‘zining  ahamiyatini  yo‘qotganicha  yo‘q.  Lekin  endilikda  "yangining",  ya’ni  Afrika 
davlatlaridagi  burjua  munosabatlarning  ichki  ziddiyatlari  tobora  ko‘proq  ko‘zga  tashlanmoqda. 
Ijtimoiy tangsizlik, mehnat va kapital orasidagi ziddiyat borgan sari ko‘proq badiiy adabiyotning 
tasvir  ob’ektiga  aylanmoqda.  Adiblar  diqqati  mustamlakachi  va  mustamlaka  davlat  orasidagi 
nizolardan ichki vaziyatga, ichki norasoliklarni tanqid qilishga ko‘chadi.  
Madaniy merosga bo‘lgan munosabat murakkab tus oldi. Adabiyot va san’atda o‘tmishga 
qiziqish ko‘p hollarda an’anaviy bosqinchilarning buzg‘unchilik ishlariga qaramay omon qolgan 
shu  xalqqa  xos  jihatlarni  saqlab  qolish,  rivojlantirishga  urinishda  o‘z  ifodasini  topdi.  O‘z 
vaqtining  madaniy  merosiga  uning  kelajak  taraqqiyotini  o‘tmishi  bilan  bog‘lash  maqsadida 
murojaat qilish adiblar tomonidan milliy uyg‘onish jarayoniga qo‘shilgan salmoqli ulush edi.  
Ayni  paytda  o‘tgan  zamonlar  madaniy  qadriyatlarining  absolyutlashtirilishi  borgan  sari 
ko‘proq ziyolilar qarshiligiga duch kela boshladi.  
Uzoq  ming  yilliklar  davomida  Afrika  qit’asida  buyuk  sivilizatsiyalar  mavjud  bo‘lgan, 
ulardan  ajoyib  san’at  durdonalari,  me’morchilik  yodgorliklari,  xalq  og‘zaki  ijodi  namunalari 
saqlanib qolgan. Butun dunyoga tanilgan Nil daryosi vohasidagi buyuk sivilizatsiyalar, Yevropa 
sivilizatsiyasining  ustunlaridan  biri  bo‘lib  xizmat  qilgan  inson  paydo  bo‘lgan  ilk  davrlarga  oid 
madaniyat o‘choqlari shular jumlasidandir.  
Vorislik  muammolari,  favqulodda  boy  madaniy  merosga,  jumladan,  folklorga  bo‘lgan 
munosabat adabiyot va san’at arboblari oldida turgan eng muhim muammolardan hisoblanadi.  
Ba’zibir  g‘arb  tanqidchilari  haligacha    afrikalik  yozuvchilarga  bu  qit’a  xalqlari 
san’atining "favquloddaligi"ni, uning asrlar qa’ridan sarchashma olib davom etib kelayotgan va 
zamonga  ham  bo‘ysunmaydigan  o‘ziga  xosligini  saqlashi  lozimligini  uqtirmoqchi  bo‘ladilar. 
Hatto  ayrimlar  adiblarni  realistik  adabiyot  Afrika  qit’asi  uchun  "begona"ligiga,  folklor 
sarchashmalariga qaytish  -  tradisionalizm  afrikalik  yozuvchi  uchun  yagona to‘g‘ri  yo‘l ekaniga 
ishontirmoqchi  bo‘ladilar.  Bu  bilan  ular  yozuvchilarni  dolzarb  ijtimoiy  masalalardan 
uzoqlashtirishga,  adabiyotni  esa,  afrikacha  ekzotizm  doirasidan  chiqarmaslikka,  "mahalliy 
uslub"ni  saqlab  qolishga,  "asl  afrikacha"  an’analarni  realizmning  "halokatli"  ta’siridan  asrab 
qolishga da’vat qilmoqchi bo‘ladilar.  

---

 
144 
Neokolonializm  tarafdorlaridan  bo‘lmish  Lante  o‘zining  "Burdalangan  Afrika"  kitobida 
"vatan, millat, mustaqillik, dekolonizatsiya, demokratiya, birlik" kabi "g‘arbcha konsepsiya"larni 
bu yerga tiqishtirish o‘rinsiz, degan fikrni bildiradi.  
Shunday  qilib,  kechagina  g‘arb  sivilizatsiyasining  afzalligi  haqida  safsata  sotgan 
mustamlakachilar  Afrika  madaniyatining  o‘ziga  xosligi,  mustaqilligi  himoyachisiga  aylanib 
qoldilar.  Aslida  esa,  bu  uni  "nomatlub"  tamoyillar  yo‘lidan  rivojlanib  borishga  to‘sqinlik 
qilishdan o‘zga narsa emas.  
Mag‘rib  adabiyotida  ba’zida  modernizm,  uning  Mag‘ribga  xos  xususiyatlari  haqidagi 
fikrlar  bayon  etiladi.  Bu  fikrlar  aksar  hollarda  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  g‘arb  adiblari  va  tanqidchilari 
ta’sirida  tug‘ilishi  sir  emas.  Bu  o‘rinda  san’atkorlarning  modernistik  izlanishlarini  bevosita 
folklor  bilan  bog‘lashga,  ularda  ifodalangan  irrasionalistik  tamoyillardan  keltirib  chiqarishga 
urinish  ko‘zga  chalinadi.  G‘arbning  mashhur  yozuvchilariga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  taqlid  qilish 
hollari  ham  oz  emas.  M.Dib  o‘zining  "Dengizni  unutmaganlar"  (1962),  "Yovvoyi  qirg‘oqlarga 
qochish"  (1964)  romanlarida  realistik  metoddan  chekinganini  Pikassoning  "Gernika"siga  taqlid 
qilgani bilan izohlaydi.  
Mag‘ribning ayrim  yozuvchilari ijodida modernistik  estetika unsurlari XX asr san’atiga 
xos murakkab progressiv tamoyillar bilan chatishgan holda namoyon bo‘ladi.  
Afrika  qit’asi  adabiyotida  yuzaga  kelgan,  hanuzgacha  deyarli  tadqiq  etilmagan 
romantizm  masalasi  ham  diqqatni  jalb  etadi.  Romantizm,  masalan,  arabiyzabon  adabiyot 
taraqqiyotiga  sezilarli  ta’sir  ko‘rsatdi.  Chunonchi,  o‘z  asarlarida,  asosan,  insonning  ichki 
dunyosini  tasvirlagan  romantiklarning  estetik  prinsiplari  XX  asrgacha  o‘zgarishsiz  davom  etib 
kelgan arab she’riyatining eskirib ketgan qonun-qoidalariga qarshi kurashda anchagina ijobiy rol 
o‘ynadi.  
Hozirgi zamon adabiyoti  taraqqiyotida kelajak rivojlanishi yo‘llarini, bugungi dunyoda 
to‘g‘ri yo‘lni tanlashga ko‘mak beradigan tanqidiy realizm metodi ham katta ahamiyat kasb etib 
bormoqda.  Tanqidiy  realizm    uslubida  ijod  qilayotgan  adiblar  mamlakatda  yuz  berayotgan 
reaksion xurujlarni jilovlab turadigan, ularning oldini oladigan ijtimoiy kuch sifatida maydonga 
chiqmoqda.  
Shuni ham ta’kidlash lozimki, Mag‘ribning uch mamlakatida mustaqillik davrida yuzaga 
kelgan  yangi  ijtimoiy-siyosiy  holat  bir-biridan  juda  ham  farq  qiladi.  Ayni  paytda  ularda 
kechayotgan  adabiy  jarayondagi  umumiy  jihatlardan  ham  ko‘z  yumib  bo‘lmaydi.  Ularni 
quyidagicha umumlashtirish mumkin:  
1. Yozuvchi Mag‘ribning yangi adabiyoti shakllanishi davrida yuzaga kelgan an’analarga 
sodiq qolmoqdalar.  
2.  Adabiyot  ikki  tilda  rivojlanmoqda.  Fransuz  tilini  K.Yasin  "dushman  qo‘lidan  tortib 
olingan miltiq", deb atagan edi.  
3.  Yozuvchilar  asarlari  mavzularining  mushtarakligi,  estetik  prinsiplardagi  umumiylik 
ko‘zga tashlanmoqda.  
Fransuz  tilida  nashr  etiladigan  "Suffl"  ("Mujda")  jurnali  Mag‘rib  yozuvchilarini 
birlashtirib, quyidagi vazifalarni o‘z oldiga qo‘ygan edi:  
1.  Xalqning  to‘la  erkinlik,  "dekolonizatsiya",  ijtimoiy  va  madaniy  taraqqiyot  sari  bosib 
o‘tgan yo‘li naqadar mashaqqatli bo‘lganini ko‘rsatish. 
 2.  Milliy  o‘tmish  mohiyatini  tushunishga  harakat  qilish,  hozirgi  zamonaga  ochiq  ko‘z 
bilan qarash, kezi kelganda, kelajak qanday bo‘lishini ilg‘ab olishga harakat qilish.  
Mag‘rib  mamlakatlaridagi  ijtimoiy-siyosiy  o‘zgarishlar  yozuvchilarning  voqelik  bilan 
yangicha  munosabatda  bo‘lishlariga  olib  keldi.  Bu  esa,  o‘z  navbatida,  adabiyotda  o‘z  aksini 
topadigan badiiy haqiqat xususiyatini ham o‘zgartirdi.  
Mag‘rib  yozuvchilari  duch  keladigan,  ularning  asarlarida  ifodalanadigan  muammolar 
ma’naviy  "dekolonizatsiya",  yangi  ijtimoiy  munosabatlarning  barqarorlashishi,  rivojlanayotgan 
munosabatlarda ro‘y berayotgan siyosiy, madaniy o‘zgarishlar bilan chambarchas bog‘liq.  
Mustamlakachilik  davrida  yozuvchilar  o‘z  xalqlarining  ichki  dunyosini  tasvirlashga, 
o‘zlarining "milliy dunyo"larini kolonial dunyoga qarshi qo‘yishga harakat qilar edilar.  

---

 
145 
Mustamlakachilik  tugatilgandan  so‘nggi  sharoit  ilgari  Jazoir,  Tunis,  Marokash 
yozuvchilarini  birdek  hayajonga  solgan  ko‘pgina  mavzularning  differensiatsiyalanishiga  olib 
keldi,  yangi  mavzular  yuzaga  keldi.  Yozuvchilar  endi  yangi  dunyoning  ziddiyatlarini,  yangi 
zamon  odamining  hali  ham  asoratlari  sezilib  turgan  o‘tmish  bilan  bo‘lgan  murakkab 
munosabatlarini idrok etishga harakat qilmoqdalar.  
Ijtimoiy-tarixiy sharoit endilikda unga xos epik salmoqdorlik bilan emas, balki ma’naviy 
voqelik,  yangi  zamon  zaylini  anglashga  qodir  shaxsning  ichki  dunyosi  oynasida  aks  etgan 
shaklda  tasvirlanmoqda.  Ilgari  adabiyotda  turmush  voqeliklarini  tasvirlash  ustun  turgan  bo‘lsa, 
endilikda  inson  qalbida  kechayotgan  hayotni  tasvirlash  asosiy  o‘rin  egallab  bormoqda. 
Romanlarda  ilgarigidek  badastir,  izchil  syujetning    yo‘qligi,  ma’no  tovlanishlari,  ramzlarning 
uzuq-yuluqligi,  majoziylik  sababi  ham  shunda.  Kitoblar  sahifalaridan  yuz  ochgan,  salbiy 
bo‘yoqlarda  tasvirlangan  dunyoni  yaxlit  bir  butunlikka  birlashtirib  turadigan  omil  esa, 
yozuvchining  aniq  ifodalangan  pozisiyasidir.  Shunday  tasavvur  hosil  bo‘lishi  mumkinki, 
Mag‘rib  yozuvchilari  go‘yo  yaxshi  narsalarni  qidirib  topib  tasvirlashni  unutib,  bor  diqqat  - 
e’tiborlarini  voqelik,  muhitni  ijtimoiy-tanqidiy  tahlil  qilishga,  uning  ziddiyatlarini  ko‘rsatishga 
qaratganlar.  
U.Folkner  yozgan  edi:  "Yozuvchi,  shoir,  romannavis  insonlarning  xatti-harakatini  qayd 
etib  boradigan  oddiy  solnomanavis  bo‘la  olmaydi.  U  insonda  hozirgi  holatidan  yaxshiroq 
bo‘lishi  mumkinligi  haqida  tushuncha  hosil  qilishi  lozim.  Agar  yozuvchining  zimmasiga  biror 
vazifa  yuklangan,  deyiladigan  bo‘lsa,  bu  vazifa  o‘zi  ko‘rib  turgan  dunyoni  ozgina  bo‘lsa  ham 
yaxshiroq qilishdan, ixtiyoridagi  barcha vositalardan foydalanib, uni  yomonliklardan poklashga 
harakat qilishdan iborat". Folkner haq bo‘lsa ajab emas.