– yashil olam, yashil fazo, moviy xayol, moviy yuksaklik,
yashil do„st, yashil is, yashil libos, moviy qo„shiq, majruh
ko„ngil, murga‟ak dil, gulgun chehra, makkor ko„z, shirin xayol,
pok tuyg„u kabi birikmalarda sifatlar muhim tasviriy vosita
bo„lib qolmasdan, balki poetik tafakkur elementiga, estetik hodisaga
aylanib ketadi, hamda nutqni bezash doirasidan chiqib, his –
tuyg„uni, fikrni obrazli ifodalash vositasi darajasiga ko„tariladi.
5. Poetik nutqda rang bildiruvchi sifat leksemalarning
uslubiy maqsadlarda qo„llanilishi ma‟lum darajada muallif yashab
turgan davrda qaysi tuzumning hukmron bo„lganligi, uning
dunyoqarashi, qaysi siyosat tarafdorligi ekanligi bilan ham
bog„liq.
6. Sifatlar tadqiqotchilar tomonidan semantik jihatdan 4 – 9
guruhga ajratib o„rganilmoqda. Olimlarning bunday tasniflari orasida
taniqli o„zbek olimasi M. Sodiqova tomonidan ishlab chiqilgan
tasnif e‟tiborga molik. Bu tasnifga binoan sifatlar semantik
jihatdan to„qqiz guruhga ajratiladi. Har bir guruhga oid sifatlar
ham o„z navbatida ichki leksik – semantik guruhlarga bo„linadi.
Jumladan, holat bildiruvchi sifat leksemalar tabiiy holat belgilarini
ifodalovchi LSG, nuqsoniy belgilarni ifodalovchi LSG, ruhiy holat
ifodalovchi LSG, kishining hayotiy holatini ifodalovchi LSG lari
singari o„nga yaqin kichik – kichik guruhlarga bo„linadi. Rang
bildiruvchi sifat leksemalarni oq, qora, ko„k, qizil, sariq, zangori,
74
yashil, bo„z, malla, moviy, pushti, pistoqi, qirmizi, qo„ng„ir kabi
asosiy ( axromatik ) rang bildiruvchi leksemalardan tashqari saman,
jiyron, to„riq, chavkar, chipor, targ„il singari hayvon tuslarini
ifodalovchi LSG lar qatoriga ajratish mumkin.
7. O„zbek tilida yana sifat leksemalar orasida maza – ta‟m
ma‟nosini ifodalovchi sifat leksemalar ham mavjudki, ular badiy
matnda keng uslubiy imkoniyatlarini namoyish qiladi. Ayniqsa,
shirin, achchiq, sho„r, talx kabi maza – ta‟m sifat leksemalari
badiiy matnda eng ko„p qo„llaniluvchi uslubiy sifat leksemalari
hisoblanadi.
8. O„zbek tilida ko„lam me‟yorni ifodalovchi sifat leksemalar
qatoriga keng, tor, qalin, yupqa, chuqur, sayoz, uzoq, yaqin kabi
sifat so„zlarni kiritish mumkin. Bu leksemalar badiiy matn poetikasiga
uslubiy ma‟nolarni yuklashda eng sermahsul sifat so„zlardan hisoblanadi.
Jumladan, bu so„zlar mavhum otlar bilan qo„shilib kelganda ma‟noni
kuchaytirish uchun xizmat qiladi.
Umuman olganda, sifat leksemalardan nutq jarayonida, jumladan
badiiy matnlarda o„rinli va oqilona foydalanish uslubiy ta‟sirchanlikni
oshirish, ma‟noni kuchaytirishning muhim vositalaridan biri sanaladi.
Davrlar o„tishi bilan til vositalarining nutqda qo„llanish imkoniyatlari
kengayib borganidek, sifat leksemalar ham yangi okkazional semalari
bilan nutqiy ta‟sirchanlik doirasini oshiradi.
75
Foydalanilgan adabiyotlar ro„yxati
1. Karimov I. Yuksak ma‟naviyat – yengilmas kuch. - Toshkent:
Ma‟naviyat, 2008.
2. Karimov I. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10 –
t. - Toshkent: O„zbekiston, 2002.
3. Abdullayev A. O„zbek tilida ekspressivlik ifodalashning sintaktik usuli.
– Toshkent: Fan, 1987.
4. Abdurahmonov A. Qizil, oq va qora so„zlarining leksik – semantik
xususiyatlari // O„zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari
( ilmiy maqolalar to„plami ), SamDU asarlari, yangi seriya, 346 – chiqishi,
Samarqand: 1978.
5. Abdurahmonov X., Rafiyev A., Shodmonqulova D. O„zbek tilining amaliy
grammatikasi. – Toshkent: O„qituvchi, 1992.
6. Abdurahmonov I. Baland leksemasi leksik ma‟nolarining nutqda
qo„llanuvchanligi // O„zbek tili stilistikasi masalalari, ToshDU asarlari, 427 –
chiqishi, Toshkent: 1972.
7. Abdurahmonov G„., Mamajonov S. O„zbek tili va adabiyoti. – Toshkent:
O„zbekiston, 2002.
8. Asqarova M., Abdurahmonov X. O„zbek tili grammatikasining
praktikumi. – Toshkent: O„qituvchi, 1981.
9. . Aytmatov Chingiz, Shoxonov Muxtor. Cho„qqida qolgan ovchining
oh-u zori. Toshkent – 2009.
10. Bafoyev B. Navoiy asarlari leksikasi. – Toshkent: Fan, 1983.
11. Bafoyev B. Navoiy nazmi tilida qizil sinonimlari, sintagmalari va
ulardagi ma‟nodoshlik // O„zbek tili va adabiyoti, 1989, 2-son.
12. Begmatov E. Hozirgi o„zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. –
Toshkent: Fan, 1985.
76
13. Bobojonov Sh. “Eski” leksemasining semantik tavsifi // O„zbek tili va
adabiyoti, 2003, 1 – son.
14. Doniyorov X., Yo„ldoshev B. Adabiy til va badiiy stil. – Toshkent: Fan,
1988.
15. Yoriyev B. Sifatlarning stilistik xususiyatlari ( M. Shayxzoda she‟riyati
misolida ) // O„zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari ( ilmiy
maqolalar to„plami ), Samarqand: SamDU nashri, 1980.
16. Ibrohim Haqqul. Qora rang – muborak rang // Ibrohim Haqqul. Zanjirband
sher qoshida ( Navoiy saboqlari ). Toshkent: Yulduzcha, 1989.
17. Ibrohim Haqqul. Yana qora rang talqini haqida // O„zbek tili va
adabiyoti, 2001, 3- son.
18. Iskandarova Sh. Leksikani mazmuniy maydon asosida o„rganish
muammolari. – Toshkent: Fan, 1998.
19. Iskandarova Sh. Sifat // Nurmonov A., Shahobiddinova Sh., Iskandarova
Sh., Nabiyeva D. O„zbek tilining nazariy grammatikasi ( morfologiya ). –
Toshkent: Yangi asr avlodi, 2001.
20. Yo„ldoshev B. Said Ahmad asarlari tilida rang bildiruvchi sifatlar va
ularning stilistik funksiyalari haqida // O„zbek tili grammatikasi,
dialektologiyasi va leksikologiyasi masalalari ( ilmiy masalalar to„plami ),
yangi seriya, 319 – chiqishi, Samarqand: SamDU nashri, 1977.
21. Yo„ldoshev B. Badiiy asar tili va uslubini o„rganish // O„zbek tili
stilistikasi va nutq madaniyati masalalari ( ilmiy maqolalar to„plami ),
Samarqand: SamDU nashri, 1980.
22. Karimov S. O„zbek tilining badiiy uslubi. – Samarqand: Zarafshon,
1992.
77
23. Madrahimov O. O„zbek tilida sifat va yangi yasalgan sifatlar masalasiga
doir // O„zFA axboroti, ijtimoiy fanlar seriyasi, Toshkent: 1957, 1- son.
24. Madrahimov I. O„zbek tili leksemalarining tarkibiga doir // O„zbek tili
va adabiyoti, 2002, 4 – son.
25. Mamarajabova Z. Belgi bildiruvchi so„zlarning stilistik xususiyatlari
haqida // Til va adabiyot ta‟limi, 2003, 3 – son.
26. Mamarajabova Z. Ko„rinish sifatlarining grammatik xususiyatlari // Til va
adabiyot ta‟limi, 2002, 2- son.
27. Mamarajabova Z. Shakl sifatlarining tuzilishi va tarkibi // O„zbek tili
va adabiyoti, 2003, 1- son.
28. Mamatov A. E. O„zbek tili frazeologizmlarining shakllanishi masalalari.
– DDA, Toshkent: 2000.
29. Mamatov M. Sh. Sifat va otlarning ayrim stilistik xususiyatlari haqida //
O„zbek tili stilistikasidan kuzatishlar ( ilmiy maqolalar to„plami ), Samarqand:
1983.
30. Ma‟rufov Z. So„z sostavi. Ot va sifat. – Toshkent: O„zFA nashriyoti,
1956.
31. Ma‟rufov Z. Sifat // Hozirgi zamon o„zbek tili ( leksikologiya, fonetika,
grafika va orfografiya, morfologiya ). Toshkent: O„zFa nashriyoti, 1957.
32. Mirzayeva N. A. Chexov va A. Qahhor poetikasida rang ramzlari //
O„zbek tili va adabiyoti, 2002, 4 – son.
33. Mirtojiyev M. O„zbek tilida polisemiya. – Toshkent: Fan, 1975.
34. Ne‟matov H., Bozorov O. Til va nutq. – Toshkent: O„qituvchi, 1993.
35. Nurmonov A., Sarimsoqov B. Til sistemasida so„zning o„rni va so„zlarni
turkumlarga ajratish muammolari // O„zbek tili va adabiyoti, 1999, 5 – son.
78
36. Rahmatullayev Sh., Abdurahmonov I. Hozirgi o„zbek adabiy tilida
ko„lam sifatlari // O„zbek tili va adabiyoti, 1972, 3 – son.
37. Sodiqova G. Sezgi ifodalovchi sifat sememalari // O„zbek tili va
adabiyoti, 1977, 3- son.
38. Tojiyev Y. O„zbek tilida affiksal sinonimiya. Toshkent: ToshDU nashri,
1981.
39. Tursunov U., Muxtorov J. Sifat // Tursunov U., Muxtorov J.,
Rahmatullayev Sh. Hozirgi o„zbek adabiy tili. – Toshkent: O„zbekiston, 1992.
40. Qurbonova M. Fitrat – tilshunos. – Toshkent: Universitet nashriyoti, 1996.
41. Qo„ng„urov R. Sifat stilistikasi // Shomaqsudov A., Rasulov I.,
Qo„ng„urov R., Rustamov H. O„zbek tili stilistikasi. – Toshkent: O„qituvchi,
1983.
42. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug„ati. – Toshkent:
O„zbekiston milliy ensiklopediyasi nashriyoti, 2002.
43. Hojiyev A. O„zbek tili sinonimlarining izohli lug„ati. – Toshkent:
O„qituvchi, 1974.
Do'stlaringiz bilan baham: |