Xozirgi zamon tilshunosligida sintaksis masalasi va uning stilistik jihatlari

Katta bola gapirdi. – Bola katta gapirdi.
Bo’laklar tartibining uslubiy vazifasi ulardan birining gapda mantiqiy urg’u olishida namoyon bo’ladi. Ko’pincha mantiqiy urg’u olgan so’z kesimdan oldin joylashadi:
Kecha uyimizga o’rtoqlarim kelishdi. (aynan do’stlarim)
Kecha o’rtoqlarim uyimizga kelishdi.(boshqa yerga emas, uyimizga)
O’rtoqlarim uyimizga kecha kelishdi. (aynan kecha)
Nutqda va badiiy adabiyotda inversiya(gapning o’zgargan tartibi) uchrab turadi. Bu hodisa she’riyatda ko’proq uchraydi.

…Rayhon hidlaringni yo’llarimga sep,

Kut meni har oqshom, ko’kka oy chiqqan.
Faqat yig’lamagin gunohim ne deb,
Aybing onang seni chiroyli tuqqan…
(Muhammad Yusuf)

Yuqorida gap tarkibidagi bosh va ikkinchi darajali bo’laklar haqida, ularning gapdagi o’rni va o’zaro moslashuvi haqida to’xtalib o’tdik. Lekin, tilda bir bosh bo’lakli gaplar ham mavjud. Ikki bosh bo’lakli gaplarning Grammatik asosida ikkala bosh bo’lak – ega va kesim bo’lsa, bir bosh bo’lakli gaplarning grammatik asosida bosh bo’lak bitta bo’ladi. Bunday gaplar stilistik jihatdan katta ahamiyatga ega. Ular asosan publisistik va badiiy uslublarda qo’llanilib, muhim tasviriy-ifodaviy vazifalarni bajaradi. Bir bosh bo’lakli gaplarni ilmiy va rasmiy uslublarda qo’llanilishi kommunikativ maqsad asosida amalga oshiriladi. Ularda ta’sirchanlik kuzatilmaydi. Bir bosh bo’lakli gaplar quyidagi shakllarda ko’rinadi:

• 
  Shaxsi ma’lum gap: Peterburgga bormoqchimiz.
  
• 
  Shaxsi noma’lum gap rasmiy uslubda qo’llanilganda ta’kidlash ma’nosini beradi:
  

Asbob mahsus joyda saqlanadi.
Ilmiy uslubda esa ma’lum bir qoida va qonuniyatlarni berishda ishlatiladi:
Sintaksis deb grammatikaning so’zlar va gaplarning o’zaro aloqasini, so’z birikmalari va gaplarni tashkil etgan bo’laklarning xususiyatlarini o’rganadigan bo’limiga aytiladi.
Badiiy va so’zlashuv uslubida bo’lsa, o’quvchi yoki tinglovchi diqqatini ish-harakatning bajaruvchisiga emas, ish-harakatning o’ziga tortish maqsadida qo’llanadi:
Andijonda mehmonlarni shunday kutib oladilar.

• 
  Shaxsi umumlashgan gap o’zida ma’lum bir mulohazani aks ettiradi va asosan og’zaki nutqda xalq maqollari tarzida ishlatiladi. Shu bilan birga badiiy va publisistik usulda ham uchraydi:
  

Hayron qolasan kishi. Bugungi ishni ertaga qo’yma.

• 
  Shaxsi topilmas gap: Bu masala majlisda ko’rib chiqilsin. Bu kitobni o’qisa bo’ladi.
  
• 
  Atov gaplar ma’lum tasviriylik va emotsionallikka ega bo’lib, asosan badiiy uslubga hos. Bunda gapning bosh bo’lagi – ega – bir vaqtning o’zida ham predmet obrazini, ham uning mavjudlik g’oyasini ifodalaydi. Ular kuchli emotsional bo’yoqdorlikka ega bo’ladi va odatda asar voqealarini shiddatli almashinuvini ifodalashda ishlatiladi:
  

Yoz… Intiqib kutganim yoz.
Tilda so’z-gap va to’liqsiz gaplar ham uchraydi. Birgina so’zdan iborat bo’lib, turli xis-tuyg’ularni ifodalanayotgan fikrga modal munosabatlarni bildirilgan gaplar so’z-gap deyiladi:

• 
  Men bilan bir umr birga bo’lsizmi?
  
• 
  Ha…
  

Nutq vaziyatidan ma’lum bo’lgan ayrim bo’laklari tushirilgan gap to’liqsiz gap deyiladi:

• 
  Qayerlarga borishni orzu qilasiz?
  
• 
  Parij, Peterburg va Rimga…
  

O’zbek tilshunosligining nisbatan yangi sohasi sanaladigan stilistika - uslubshunoslik til birliklarining aloqa vositasi sifatida muomala jarayonida turli soha va vaziyatda qo’llanishi, nutqni tashkil qilish qonuniyatlari, til tizimidagi barcha vositalarning nutq jarayonidagi imkoniyatlari va ma’no nozikliklarini aniqlash bilan shug’ullanadi. “Stilistika – tilda mavjud bo’lgan barcha vositalar – leksik, grammatik, fonetik vositalardan nutqda qanday foydalanish zarurligini, ma’lum bir tipdagi forma, so’z va konstruksiyalardan qaysi birini qo’llash muvofiq ekanini, yaxshi va eng muvofiq vositasini tavsiya etadi, norma qilib belgilaydi, nutqning turli stilistik qatlamlarida qo’llanadigan vositalarni belgilab beradi, Shunga ko’ra, stilistika so’z san’ati, ifoda vositalar haqidagi alohida bir fandir”⁷
O’zbek tili uslublarini vazifaviy jihatdan tasnif qilish ikki omilga – til va tildan tashqarida bo’lgan omillarga tayanadi. Bu uslublarning N.A.Baskakov, A.Sulaymonov, A.Shomaqsudov, Abdurahmonov, B.O’rinboyev, S.Muhamedovlar tomonidan tavsiya etilgan variantlari mavjud bo’lib, ularda asosan beshta uslub – so’zlashuv, ommabop, ilmiy, rasmiy va badiiy uslublar e’tirof etiladi. Bu uslublarning har biri o’zlarining leksik, morfologik, Grammatik, sintaktik jihatlaridan bir-biridan farq qiladi.
Yuqorida berilgan uslublarning o’ziga xos sintaktik tuzilishiga to’xtalib o’tsak.