X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

Karpat tog’lari va Dunay tekisligi. 
Bu o’lka Al’p tog’ burmalanish 
mintaqasida joylashgan o’rtacha balandliklagi Karpat, Stara Planina tog’laridan 
hamda genetik jihatdan bevosita bog’liq bo’lgan O’rta Dunay va Quyi Dunay 
tekisliklaridan tarkib topgan. Bu oblast Al’p tog’lari bilan Sharqiy Yevropa tekisligi 
o’rtasida joylashganligi tufayli uning hududida mo’tadil mintaqaning okean va 
kontinental sektorlari landshaftlariga xos xususiyatlar mujassamlashgan. SHu 
boisdan okeanning nam iqlim ta’siri o’rmonlar bilan qoplangan tog’larda va quruq 
kontinental iqlim ta’siri o’rmon-daщt hamda dasht landshaftlari hukmron bo’lgan 
tekisliklarda aniq ifodasini topgan. Karpat tog’lari yoysimon shaklda g’arbdan 
sharqqa 1500 km masofaga cho’zilgan.
Karpat tog’ tizimi Morava daryosining Dunayga quyilish joyiga yaqin 
joylashgan va janubi-g’arbdan shimoli-sharqqa tomon cho’zilgan Kichik Karpat 
kristall massividan boshlanadi. Undan shimolroqda Karpat Sharqqa tomon burilib 
kengayib va ko’tarilib boradi. Slovakiya va Polsha oralig’idagi chegarada kristall 
jinslardan tarkib topgan Baland Tatra va Past Tatra massivlari joylashgan. Baland 
Tatrada butun Karpatning ham eng baland nuqtasi 
Gerlaxovski-Shtit cho’qqisi 2655 
m
qad ko’targan. Baland Tatradan shimolda flishlardan tashkil topgan O’rta, Baland 
va Past Beskid tizmalari parallel ravishda joylashgan. Past Beskid tog’idan sharqda 
Karpat shimoli-g’arbdan janubi-sharqqa qarab cho’zilgan. Bu tog’lar majmuasi 
qiyalik yoy shaklini hosil qilib G’arbiy va Sharqiy Karpatga bo’linadi. Sharqiy 
Karpat 
O’rmonli Karpat
deb ham atalada. Uning baland cho’qqilari Petros (2305 m) 
va Goverla (2061 m) tog’laridir. 
Sharqiy Karpat janubda uchburchak shaklida g’arbga burilib Janubiy Karpat 
tog’ tizmasini hosil qiladi. Janubiy Karpatning asosiy qismi kristall jinslardan 
tuzilgan. Uning eng baland nuqtalari Moldovyanu (2544 m), Negoy (2535 m) va 
Paringu-Mare (2518 m) cho’qqilaridir. Sharqiy va Janubiy Karpatlar oralig’ida 
balanddigi 400-500 m atrofida bo’lgan Transilvaniya platosi joylashgan. Bu plato 
hududiy jihatdan tog’oralig’i botig’iga tug’ri kelib, g’arb tomondan vulkanik va 
kristall jinslardan tarkib topgan G’arbiy Ruminiya tog’lari - Bixor (1848 m), Mesesh 
(997 m) va Metaliferi (1438 m) platosimon massivlari bilan chegaralangan. 

---

267 
Dunaydan janubda Timok daryosigacha davom etgan Sharqiy Serbiya (1336 m) 
tog’lari joylashgan. Bu tog’ Karpat va Stara-Planina oralig’idagi o’tkinchi tog’ 
hisoblanadi. Undan janubi-sharqda joylashgan o’rtacha balandlikdagi va asimmetrik 
shakldagi Stara-Planina tog’lari Qora dengiz sohiligacha cho’zilgan. Uning shimoliy 
yon bag’iri qiya bo’lib, Bolgariya platosi va Quyi Dunay tekisligi bilan tutashib 
ketgan. Janubiy yon bag’iri juda tik, qisqa daryo vodiylari va jarliklar bilan kuchli 
parchalangan. Stara-Planinani Iskir darasi ko’ndalang kesib o’tgan. Uning baland 
cho’qqilari Botev (2376 m) va Midjur (2168 m) tog’laridir. Stara-Planinadan 
janubda uncha baland bo’lmagan Sredna-Gora tog’i joylashgan. Ularni bir-biridan 
tor uzun tektonik cho’kmalar - Sofiya, Karlova, Kazanlik va Sliven botiqlari ajratib 
turadi. 
Karpatning katta qismi tektonik botiqlarda vujudga kelgan tekisliklardan 
iborat. Neogenda cho’kkan Pannon (Vengriya) massivi o’rnida O’rta Dunay 
tekisligi, Valaxiya tog’oldi bukilmasida Quyi Dunay tekisligi hosil bo’lgan. Bu 
yerdagi burmalangan strukturalar neogenning dengiz, ko’l va allyuvial yotqiziqlari 
hamda to’rtlamchi davrning lyoss va lyossimon jinslari bilan qoplangan. Al’p tog’ 
burmalanish mintaqasidagi eng yirik tog’oralig’i botig’i Karpat yoyining ichkari 
qismida joylashgan O’rta Dunay havzasi hisoblanadi. Uning Sharqiy ko’proq 
cho’kkan qismi Katta Vengriya pastekisligi yoki Alfeld deb ataladi. Dunaydan 
g’arbda tekislik yuzasi past tog’ massivlari bilan