Amudaryo tumani toponimikasi

" AMUDARYO TUMANI TOPONIMIKASI"
REJA:
1.Amudaryo tumani toponomikasi
2.Mang'it-markaziy shahar sifatida
3.Men tu'g'ilib o'sgan makon

Toponomika sohasi qadimgi davrlardan beri ma'lum va mashhur soha hisoblanadi.Dunyoda hududlar paydo bo'lganidan keyin bu paydo bo'lgan hududlarga ham nom berish zaruriyati yuzaga keldi.Dunyoda 6 ta materik mavjud bo'lib,unda 200 dan ortiq mamlakatlar mavjud.Toponomikada mana shunday nomlar bo'yicha turli xil nazariyalar mavjud.Toponomika sohasi hudud, joy nomlari, inson ismlari, suv havzalari nomlarini o'rganadi.Hozirgi vaqtda toponomistlar joy nomlarini faqat etimologik va semantik jihatdan emas balki so'z yasalish jihatidan ham tahlil qilmoqdalar. Joy nomlari asosan ikkita so'zning qo'shilishidan paydo bo'ladi.Masalan,Dalvarzin,Qo'ng'irot ,Nukus,Mitan va hokazolarni istisno qilganda barcha toponimlar ikki va undan ortiq tarkibiy qismlardan tashkil topadi.Bizning Qoraqalpog'iston Respublikamizda 16 ta tuman mavjud bo'lib,shulardan biri Amudaryo tumanidir.O'zbekiston va Qoraqalpog'iston respublikalari asosiy suv zaxiralari bilan ta'minlab turgan Amudaryo daryosi yaqinida shu nom bilan ataluvchi Amudaryo tumani mavjud.Amudaryo tumani Qoraqalpog'iston tarkibiga kiruvchi tuman. U 1957-yil 18-dekabrda tashkil etilgan.Amudaryo tumani shimolida Nukus tumani,sharqda Xorazm viloyatining Gurlan tumani,janubiy hamda g'arbda Turkmanistondagi Gubadog' tumani bilan chegaradosh. Maydoni 1.02 ming km kvadrat.Aholisi 204,7 ming kishi (2020).Amudaryo tumanida bitta shahar(Mangit),ikkita shaharcha (Jumurtov va Qipchoq), 10 ta ovul fuqarolar yig'ini (Bobur,Dormon,Kuyuk-kupir,Nazarxon,Xitoy,Choykol,O'rtaqal'a,Qangli,Qilichboy,Qipchoq) bor.Markazi Mangit shahri.Iqlimi ,tabiati asosan quruq va namgarchiliklarga boy hisoblanadi.Relyefi,asosan, tekisliklardan iborat.Amudaryoning chap sohilida Jumurtov tizmasi joylashgan.Iqlimi keskin kontinental.Yanvarning o'rtacha temperaturasi -16-20gradus sovuq,iyulniki +27-32 daraja issiq bo'ladi.Yiliga o'rtacha 100-110mm yog'in tushadi.

Amudaryo atamasiga toponomik manbalarda shunday mazmun beriladi:bu so'z daryoning nomini anglatadi.U Orol dengiziga quyiladi.Amu nomi adabiyotlarda ancha kech uchraydi. Amudaryo haqidagi eng ilk yozma ma'lumotlar Oks (yunoncha)nom bilan yunon manbalarda uchraydi.Oks yoki Oksus mahalliy o'kuz -daryo so'zining yunon tilidagi talaffuzi asosida yuzaga keladi.,,O'kuz Amudaryoning mahalliy sak massaget nkmi bolib o'rta asrning eng so'nggi davrigacha saqlanib qolgan."Bu ma'lumot Yahyo Gulomovning Xorazmning sug'orish tarixi asarida keltrilgan.Jayhun nomi Tavrotdagi Gihonning arablashtrilgan formasi bo'lib arablar tomonidan kiritilgan.Ayrim manbalarda Vahsh,Vahrud shaklida ham uchraydi.Vaxsh nomi suv xudosi ,suv piri degan ma'noni beradi.Amudaryoning hozirgi nomi Xuroson va Moharounnahr orasida joylashgan Amuya (Chorjo'y) shahri nomi bilan bog'liq.QQASSRdagi Amudaryo posyolkasi (1957-yilgacha Mangit) daryo nomiga asoslangan.Mang'it shahri Qoraqalpog'istondagi shahar (1957-yildan 18 dekabrdan)Amudaryo tumani markazi.Tumanning janubi g'arbida Amudaryoning chap sohilida.Nukus shahridan 85 km.Aholisi 35 ming kishi.Mang'it shahrida ko'plab bunyodkorlik ishlari amalga oshirilmoqda.Tikuv sexlari, paxta tozalash zavodi, ip yigiruv fabrikasi, tikuvchilik korxonalari, klub va madaniyat uylari mavjud.Mang'it 1873-yildagi Rossiya armiyasining Xiva yurishlari paytida janglar joyi bo'lgan. Mang'it Sovet Ittifoqi rasmiy ravishda 1957-yilda tashkil topgan va 1973-yilda shahar maqomiga ega bolgan.Men Kuyuk kupir ovul fuqarolar yig'inida tug'ilganman.Men dunyoga kelgan yer tarixida shunday gap so'zlar bor:Qadimda ikki ovulni birlashtirib turgan Betondan qurilgan katta ko'prik bo'lgan ekan.Shu ko'prik aholining loqaydligi sababli yong'in alangasida yonib kuyib ketgan ekan.Odamlar ancha shikast yegan ko'prik odamlarga xizmatini davom ettiradi.Odamlar bu ko'prikka Kuygan ko'prik deb nom bergan ekanlar.Bu atama talaffuzda qisqarib Kuyuk ko'prik deb aytiladi.Yana bir taxmin mavjud.Ikki ovulda kiyiklar anchagina bolib ,sayrga chiqar ekanlar kiyiklar.Doimo mana shu beton ko'prik o'rnidagi oddiy ko'prikdan kiyiklar karvoni qatnarkan.Shu sabsb bu ko'prikka Kiyiklar ko'prigi deb atalgan ekan.Hozrda tumanimda men istiqomat qilayotgan Oqboshqala hududi haqida hamma'lumotlar turlicha.Avallari bu yerda odamlar yashamas ekan ,bu yerlarda faqat yovvoyi o'simliklar,oqbosh poyasi o'sarkan.Oqbosh o'simligi shunday ko'p ekanki,adog'i ko'rinmas ekan.Suv bo'yida joylashgani uchun bu hududga odamlqr ko'chib kela boshlabdilar,dehqonchilik qilibdilar,madaniylashibdilar.Asta sekin odamlar kelavergach aholi muqimlasha boshlabdi.Shu shu bu yer Oqboshlarga boy hudud ma'nosida Oqboshqala deb ataladigan bo'libdi. Hozirgi kunda bu yerda 45 ta xonadon istiqomat qiladi.Bu hududdan temiryo'l tarmog'i o'tgan.45 xonadondan iborat bu uylarga Obihayot ko'chasi deb nom beriladi.Chunki bu ko'cha katta suv manbai bolmish Arna bo'yida joylashgan.Suvni esa biz obihayot deb bilamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Hasanov X. "O'rta Osiyo joy nomlari tarixidan".
2.Yahyo G'ulomov "Xorazmning sug'orilish tarixi".
3.Madrahimov Z. "Tarixiy toponimika
4.Internet materiallari.