X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

— T — lim fositla rg a b o g 'liq «hujayraviy» ID H ;
— A — ga bog'liq «fagositar»,«mononuklear» IDH;
— Kombinirlangan IDH.
4. 
K o'rinishlari (b elg ila ri)g a ko'ra:
— IKS hujayralarining mutlaqo bo'lmasligi, sonining yetarli 
bo'lmasligi va (yoki) faoliyatining buzilishi, haqiqiy yoki «chin» IDH;
— organizmning patologik tolerantligi;
— «transplantatning xo'jayinga qarshi» reaksiyasi.
177

---

A LLER G I YA P A T O F IZ IO L O G IY A S IN IN G A SO SIY
M ASALALA RI
Organizmning antigenlik birligini va shaxsiyligi, o‘ziga xosligini 
ta’minlash immun sistemaning evolutsion taraqqiyot jarayonida 
shakllangan asosiy vazifasi hisoblanadi. Bu IKS tomonidan hujayra­
lar hujayradan tashqari tuzilmalarning va biologik siivuqliklarning 
antigenlik tarkibini nazorat qilish funksiyasini amalga oshirish 
orqali olib boriladi. Antigenlik axborotini tutuvchi omil aniqlanishi 
bilan IKS, odatda, uning neytrallanishini destruksiyasini va 
organizmdan chiqarilishini shartlaydi. Ammo immun reaksiyalar 
hamma vaqt ham ko'rsatilganidek kechmaydi. Ko'pincha ularni 
amalga oshirish jarayonida organizmning xususiy hujayraviy va no- 
hujayraviy tuzilmalari ham yemiriladi. Immun reaksiyalaming bun­
day turi o'zgargan, kuchaygan gipersezuvchanlik reaksiyasi degan 
nom olgan. Pirke 1906-yilda bunday reaksiyalami belgilash uchun 
allergiya (alios — boshqa, ergan — ta’sir, javob) atamasini taklif 
etgan.
Allergiya —
immun reaktivlikning patologik shaklidir. Uning 
asosini organizm allergenlarining (aw alo antigenlar va gap- 
tenlar)ning qayta ta’siriga nisbatan tanlab spetsifik ortiqcha sezuv- 
chanligini tashkil etadi. Allergiya organizmning xususiy to'qima- 
larining u yoki bu darajada ifodalangan shikastlanishi va odatda 
uning himoyaviy, moslanish (adaptiv) reaksiyalari, xullas bu­
tun mexanizmlari effektining pasayishi bilan namoyon boMadi. 
Ba’zan bunday o'zgarish begona antigenni tashuvchi chala des- 
truksiyaga uchraydi yoki organizmdan eliminatsiyalanmaydi. 
Ammo, odatda, allergik reaksiyalaming ketishida ijobiy natijalarga 
ham erishiladi, faqat allergenni topish emas, balki uning de- 
struksiyasi va organizmdan chiqarilishi ham kuzatiladi.
Boshqacha qilib aytganda, allergiyada xuddi immun reaksiya- 
larning normal-fiziologik shakllaridagi kabi yagona bir vazifa hal 
etiladi. Bu ham bo'lsa organizm antigen individualligini genetik yot 
agentlarni chiqarish yo'li bilan saqlash. Ammo allergik reaksiya­
lar jarayonida hamma vaqt o'z tuzilmalari ham shikastlanadi.
178

---

Demak, umuman olganda allergiya bilan immunitet o‘rtasida 
etiologik omillarga (ta’sirlovchilarga), maqsadga (organizmni yot 
agentlardan tozalash) va mexanizmlariga ko'ra ma’lum umumiy- 
lik bor. Shu bilan bir qatorda allergiya bilan immunitet o'rtasida 
katta farqlar mavjuddir.
Birinchidan, allergiya shunday omillar ta’sirining oqibati b o '­
lishi mumkinki (masalan, muzlash, ionlovchi nurlatish) immun 
reaksiyalami chaqirmasligi mumkin. Ikkinchidan, allergiya rivoj­
lanishida antitanalarning shunday sinflari (masalan; reaginlar) 
qatnashadi va u hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ladi. Uning immu­
nitet mexanizmida ular kamdan-kam va juda kichik titrlarda qat- 
nashishlari mumkin. Uchinchidan, allergiyaning barcha hollarida 
organizmning xususiy hujayralari va to'qimalari shikastlanadi. 
Umumlashtirib aytganda, allergik reaksiyalaming patogenlik effekti 
natijasida organizm to'qimalari va suyuq muhitida allergenning 
antitana bilan komplekslari hosil bo'ladi.
Bu spetsifik immun komplekslar bevosita yoki bilvosita aller­
giya mediatorlari orqali tomirlarga turli to'qimalarning hujayra stro- 
masi elementlariga patogen ta’sir ko'rsatadi. Ana shunday ta’sir va 
allergik yallig'lanish to'qimalar shishi, anafilaktik shok va aller­
giyaning boshqa turlariga ko'ra odam va hayvonlar organizmi 
evolutsiya jarayonida begonadan tezroq ozod bo'lish imkoniyatiga 
ega bo'lgan, deb hisoblaydilar. Demak, allergiya vaqtida shikastlanish 
bu ehtimol organizmning begona agentni tezkorlik bilan chetlatish, 
undan qutulish imkoniyati bo'lganligi uchun o'ziga xos nafaqasi 
bo'lsa kerak. Shunga ko'ra immunitetdan farqliroq allergiya uchun 
qator omillarga nisbatan rezistentlik (turg'unligi)ning pasayishi bi­
lan birga ayni vaqtda immunogen reaktivlikning kuchli darajada 
oshganligi xarakterlidir.
Allergik reaksiyalar patologiyaning odamda eng ko'p va keng 
tarqalgan shakllaridan biridir. Hozirgi vaqtda og'ir kechuvchi 
allergik kasalliklar aholining 10—20% ida uchraydi. Allergiya 
yuqori darajada rivojlangan mamlakatlar aholisida, qishloqqa 
nisbatan shaharda istiqomat qiluvchilarda ko'proq kuzatiladi.
179

---

Allergiyaning keng tarqalishiga sabab zamonaviy odam hayotining 
«kimyelanishi», ortiqcha o'zini oqlamaydigan vaqtda ham dori 
vositalarini qabul qilish, shuningdek epidemik kasalliklami 
yo'qotishga qaratilgan ba’zi chora-tadbir (chunonchi, profilak- 
tik emlash)lar hisoblanadi.
A LLER G IY A N IN G SABAB LARI
Allergiya allergenlar — antigen yoki antigen bo'lm agan 
(gapten) tabiatli, shuningdek ba’zi fizikaviy omillar yuqori va 
past harorat, UB nurlar, ionlashtiruvchi radiatsiya va hokazo 
ta’sirida shakllanadi.
A L L E R G E N L A R N IN G T A S N IF I VA TA V SIFI
Kelib chiqishi va tabiatiga ko'ra:
1. Ekzogen allergenlar (ekzoallergenlar):
a) ovqatga bog'liq (alimentar) allergenlar, tabiati turlicha, 
o'simlik yoki hayvonot dunyosiga mansub;
b) dori vositalari yoki sun’iy mahsulotlar bo'lishi mumkin. 
Birinchi o'rinda antibiotiklar, vaksinalar va hokazo, ayniqsa, 
nazoratsiz va maqsadga muvofiqlashtirilmagan, bemoming allergik 
reaksiyalarga moyilligini tekshirmasdan ishlatiladigan vositalar;
d) o'simlik changi allergenlari, odatda oqsillarning karbon­
suvlar yoki pigmentlar bilan kompleksidan tashkil topgan. Ular 
ko'pincha nafas yo'llari va ko'z shilliq pardasining shikastlanishi 
bilan tavsiflanadigan pollinozlarni chaqiradi;
e) changli allergiya — uy-ro‘zg‘or yoki ishlab chiqarish, ko'cha 
va boshqa joylardagi chang murakkab tarkibga ega, chunki unga 
hayvonlar, o'simliklar, zamburug'lar, hasharotlar, mikroblar, 
sintetik to'qimalar, plastik massalar, shuningdek boshqa organik 
moddalaming qoldiqlari hamda noorganik birikmalar kiradi. Ishlab 
chiqarishga bog'liq bo'lgan changlar nihoyatda turlicha va o'z- 
o'zidan ma’lumki, ixtisoslikka bog'liq, ammo ular bakteriyalar va 
ayniqsa zam burug'lar bilan zararlanishi natijasida antigenlik 
xususiyatiga ega bo'ladi:
0
epidermal 
a l l e r g e n l a r
(terining muguzli 
q a v a t
tangachala- 
ri, qushlaming patlari, 
h a y v o n
terisining bo'lakchalari va hokazo);
180

---

g) ro'zg'or-kimyoviy birikmalari (turli bo'yoqlar, kir yuvish 
vositalari, hid yo'qotuvchilar, pardoz vositalari va hokazo);
h) zardobli allergenlar (antitanalar tutuvchi hayvonlar va 
odam qonining preparatlari);
i) infeksion parazitar allergenlar (patogen va saprofit mikro­
organizmlar, viruslar, zamburug'lar va hokazo);
1
) 
fizikaviy omillar(yuqori va past harorat, har xil to'lqin uzun- 
ligidagi nurlar va hokazo).
2. 
Endogen allergenlar (endoallergenlar, autoantigenlar)ga 
organizmning o'z to'qima va hujayralarining tarkibiy qismlari 
(oqsillar, polipeptidlar, yirik molekulali polisaxaridlar, lipo- 
polisaxeridlar va boshqalar).
Quyidagilar natijasida begonalik xususiyatiga ega bo'lib qolgan- 
lar kiradi:
1. Fizikaviy-kimyoviy, infeksion va boshqa ekzogen kelib chi- 
qishga ega bo'lgan ta ’sirlar hujayra oqsillarining denaturatsiyasini 
chaqiradi. Normal oqsillarning ekzogen allergenlar (gaptenlar) bilan 
komplekslarini hosil qiladi (gaptenlar, polilipidlar, nuklein kislo­
talar, ko'pchilik dorivor moddalar). U yoki bu sababga ko'ra 
shikastlangan hujayralar, masalan gaptenlar joylashib olgan 
hujayralar immun sistema uchun nishonga aylanadi.
2. Tabiiy immuntolerantlikning turli sabablarga ko'ra buzilishi 
ba’zi a’zo va to'qimalar oqsillarini (miyelin, tireoglobulin, sperma 
oqsili, ko'z to'qimasi oqsili) immun sistema hujayralaridan ajratib 
turuvchi gistogematik to'siqlar shikastlanganda yuz beradi.
Endogen allergenlar chaqiradigan allergiyaning shakllari auto- 
allergik reaksiyalar yoki kasalliklar deb ataladi.
Allergenlarning organizmga kirish yo'llariga ko'ra:
1. Respirator. Bu yo'l bilan gul changlari, chang-to'zon, aero­
zollar, epidermal allergenlar va ba’zi dori vositalari va boshqalar.
2. Alimentar. Ovqat allergenlari faqat ovqat hazm qilish yo'lla- 
rinigina emas, balki nafas yo'llarini ham (allergik rinit, bronxial 
astma), teri va shilliq pardalarining (toshma, allergik ekzema va bosh­
qalar) ham kasalliklarini chaqiradi.
3. Kontakt — bevosita aloqa, tegish orqali. Bu yo'l bilan kichik
18]

---

molekulalar, moddalar, mahalliy ishlatiladigan dori vositalari, 
bo'yoqlar, yog'och yelimlari, kremlar va boshqalar orqali tushadi.
4. Parenteral (qon zardobi, dori vositalari, hasharotlarning 
zaharlari).
5. Transplasentar (yo'ldosh orqali ba’zi dori vositalari, chu­
nonchi antibiotiklar, oqsil preparatlari va hokazo).
A LLER G IK REAKSIYALAR A Y RIM T U R L A R IN IN G T A V S IF I
Anafilaktik shokni odamda hozirgi vaqtda ko'p qo'llaniladigan 
dori vositalari (ayniqsa ko'proq penitsillin guruhiga, pirazolin, 
vitamin B6, va hokazo mahsulotlarga oidlar), shuningdek nihoyatda 
kam miqdorda bo'lsada begona qon zardobi chaqirishi mumkin. 
Tajribada, odatda, dengiz cho'chqachalarida normal ot zardobini 
10—6
ml sensibillovchi dozada birlamchi parenteral yuborilgandan
5 — 10 kun o'tgach, unga nisbatan 10 barobar ko'proq hal etuv­
chi dozani qayta yuborish orqali anafilaktik shok chaqirish mumkin. 
Antigen qayta venaga yuborilgandan, odatda, bir necha sekund 
yoki minut o'tgach, shok holati rivojlanadi.Anafilaktik shok nafas 
yo'llarining (o'pka — odamning «shok» organi hisoblanadi), 
oshqozon-ichak yo'lining (qorin sohasida kuchli og'riq, qusish, ich 
ketishi), tomirlar o'tkazuvchanligining ortishi (shilliq pardalar, 
toshmalar), teri qichishi, kollaps, xushdan ketishi bilan birga va 
hokazo o'zgarishlar rivojlanadi. O'lim, asfiksiya, buyraklar, jigar, 
oshqozon-ichak, yurak va boshqa a’zolarning yetishmovchiligi 
tufayli nihoyat tez yuz berishi mumkin.
Keskin toshma va Kvinke shishi. Qon tomirlar o'tkazuvchan­
ligining keskin ortishi, shishlarning rivojlanishi, nihoyatda kuchli, 
qiynovchi lokal (ma’lum joyli) yoki keng tarqalgan teri qichishi, 
ko'ngil aynishi, qorin sohasida og'riq, ba’zan qusish, sovuq qotish 
kabi o'zgarishlaming rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Kvinke shishi 
vaqtida, odatda, terining qichishi kuzatilmaydi, ammo to'qim a­
larning tarangligi, lab, qovoq, burun, quloq, til va hokazo 
o'lchami — hajmining kattalashishi kuzatiladi. Til va hiqildoqning 
shishida yutishning qiyinlashishi, ba’zan ovozning bo'g'ilib qolishi,
182

---

hatto asfiksiya ham kuzatiladi. Ba’zan keskin ichak tutilib qolishiga 
xos o'zgarishlar bilan kuzatiluvchi ovqat hazm yo'li shilliq qava- 
tining shikastlanishi yuzaga keladi. Miyaning shishi ham kuzatili- 
shi mumkin.
Zardob kasalligi va zardob kasalligiga o'xshash reaksiyalar uchun 
terining qichishi, sovuq qotish, bosh og'rig'i, terlash, ba’zan 
ko'ngil avnishi, qusish, qorin sohasida va o'zgarib turuvchi bo‘- 
g'imlar og'rig'i, kam sonli yoki tarqalgan o'tkir toshmalar, Kvinke 
turidagi shish, haroratning ko'tarilishi, limfatik tugunlarning 
kattalashishi, bo'g'imlar shishi va og'rig'i bilan xarakterlanadi.
Artyus fenomeni turidagi allergik reaksiyalar bemorda bir 
joyning o'ziga bir necha marta qayta-qayta dori vositalari yuborilganda 
yuzaga kelishi mumkin. Tajribada (masalan, quyonlarda) ulami 5 
kun oralatib 4—6 marta normal ot zardobini 5 ml atrofida yuborish 
orqali hosil qilish mumkin. Dori yuborilgan joyda kuchli og'riq, 
giperemiya, teri qichishi, qattiqlashish va hatto to'qima nekrozi 
rivojlanishi mumkin.
Kontaktli dermatit, terining mahalliy yallig'lanishi bilan xa­
rakterlanadi, u esa turli moddalar elektroforez orqali qo'llanganda, 
surtmalar, pardoz vositalari ishlatilganda yuz beradi. Ular terining 
kuyish, taranglanish, ba’zan qichish va og'riq hissiyotlari bilai birga 
kuzatiladi. Teri va shilliq pardalar giperemiyalangan, shishgan 
bo'ladi, vezikulyar, papulyoz va boshqa turdagi toshmalaming paydp, 
bo'lishi kuzatiladi. 
---------
T O ‘Q IM A 0 ‘S IS H IN IN G P A T O H Z IO L O G IY A S I.
U M U M IY T U S H U N C H A L A R
To'qimalar o'sishi qat’iy boshqariladigan jarayondir. Ko‘p 
hujayrali organizmda hujayralar boMinishining boshqarilishi nerv, 
gumoral va to'qim a darajalarida gen mexanizmlari orqali amalga 
oshadi.
To'qima o'sishining buzilishi uni boshqaradigan biron-bir 
bo'g'inning izdan chiqishi natijasida kelib chiqadi va o'sishning 
miqdoriy hamda sifat o'zgarishlariga olib keladi. Hujayra ko'pay- 
ishining gen mexanizmlari buzilmaganda, hujayra bo'linishi va
183

---

tiklanishi