|
IMMUNOPATOLOGIK HOLATLAR VA REAKSIYALAR
Spetsifik yoki immunogen reaktivllik — bu tom ma’noda ayt-
ganda organizmning antigen ta’siriga nisbatan javobi bilan ifodala-
nadigan xususiyatdir.
Immunogen reaktivlikning moddiy asosi, immun yoki immuno-
kompetent sistema (IKS) bo'lib, u organizmning unga genetik
jihatdan yot bo'lgan axborot tutuvchi omillarni topish, ularning
tuzilishini buzish va ajratib olib (eliminatsiya qilib), ularning
biokimyoviy, struktur, funksional va umuman biologik xususiyat
larini bartaraf etishni ta’minlovchi maxsus organlar, to'qimalar,
hujayralar va gumoral omillar, ularni idora etuvchi mexanizmlar
to'plamidan iborat.
Morfologik jihatidan tarqoq (limfoid va qon ishlab chiqaruvchi
organlar, tananing turli qismlarida joylashgan limfoid hujayralar
^
IM M UN SISTEMA PATOFIZIOLOGIYASI
173
yig'indisi — tugunlari va hokazo), ammo qon va limfaning doimiy
harakati tufayli yaxlit kompleks sifatida ishlovchi immun sis-
temaning markaziy (timus, Fabritsius qopchasi, insonda uning
rolini ko'mik bajaradi) va periferik organlari (limfatik tugunlar,
taloq) tafovut etiladi.
Evolutsiya nuqtayi nazardan IKS har bir shaxsning antigen
tarkibini nazorat qilib turuvchi mexanizm sifatida shakllangan.
Ushbu mexanizmning asosida IKS hujayralarining organizmning
q'ziga xos oqsillarini tutuvchi hujayralar va birikmalarini unga yot
bo'lganlaridan farqlay olish qobiliyati yotadi. Ana shunday
omillarning organizmda borligini aniqlash, odatda, ularni faol-
sizlantirish, yemirish va organizmdan ch.iqarib tashlash bilan ku
zatiladi.
Immun reaksiyaning dastlabki davri organizmga begona bo'lgan
antigenni aniqlash, u to'g'risidagi axborotni IKS ning ish baja
ruvchi hujayralariga yetkazishdan boshlanadi.
Antigen bu — ekzo— yoki endogen kelib chiqishga va odatda
immun reaksiyani chaqirish qobiliyatiga ega bo'lgan moddadir.
Bunday reaksiya, asosan, antigen bilan o'zaro ta’sir etib, uni
faolsizlantirish va organizmdan chiqarish bilan kuzatiladigan
immun, ya’ni spetsifik antitanalar va (yoki) limfositlarni ishiab
chiqarishdan iborat.
Biokimyoviy tuzilishi, kelib chiqishi, organizmga tushish yo'l
lari, xususiyatlari va boshqa ko'rsatkichlariga ko'ra antigenlaming
bir necha turlari tafovut etiladi. Masalan: biokimyoviy tuzilishiga
ko'ra ularni oqsillar, oqsil tutuvchi birikmalar (to'la qimmatli),
antigenlar va oqsil bo'lmagan agentlar (to'la qimmatli bo'lmagan
antigenlar — gaptenlar)ga bo'linadi. Kelib chiqishi bo'yicha esa
ekzogen (infeksion, parazitar va infeksion bo'lmagan) va endo
gen (autoantigenlar, infeksion, parazitar va infeksion bo'lmagan)
antigenlar farqlanadi.
Oqsil bo'lmagan birikmalar — gaptenlarga polisaxaridlar,
lipidlar, ba’zi sintetik polimerlar, noorganik moddalar (masalan,
•yod, brom, vismut dori vositalari va hokazo) kiradi. Gaptenlar
yakka holda noimmunogen bo'lib, faqat organizm oqsillari va
hujayralari bilan o'zaro ta’sirdan keyingina immun reaksiyani
174
chaqirish qobiliyatiga ega boMadi. Antigenlaming immunogenlik
darajasi turlicha bo'lib, bu bir tomondan, antigenning tebiati,
uning xususiyatlariga, ikkinchi tomondan esa, organizm IKSi-
ning holatiga bogMiq. Ammo antigenning immunogenligini
oshiruvchi asosiy omillar uning molekular massasining kattaligi
(1—2 daltondan ortiq), kimyoviy jihatidan turli tabiatli boMganligi
(chunonchi, uning molekulasida aromatik birikmalaming mav
judligi), genetik jihatidan qanchalik begona boMish (filogenetik
farq qancha kQ£p boMsa, immun reaksiya ham shunchalik kuchli
ifodalangan boMadi), antigen dozasining yuqoriligi, antigenning
organizmga tushish yoMi (ayniqsa, parenteral tushganda reaksiya
maksimal darajada boMadi) katta ahamiyatga ega.
Antigenni topish, yemirish va organizmdan chiqarishni IKS
hujayralari amalga oshiradi. IKS A—B va T — hujayralarning sub-
sistemasiga ega. A — hujayralar subsistemasi (lotincha adhaeso —
yopishish) asosan mononuklear hujayralar — monositlar va
to'qim a makrofaglaridan tashkil topgan bo'lib, ularning yot
antigenlarni topish, yutish va ular haqidagi axborotni T- va B-
limfositlarga yetkazish qobiliyati nihoyatda katta.
B — hujayralar subsistemasi limfositlarning klon (oila)laridan
tashkil topgan. Ularning bunday nomlanishiga sabab, Fabrisius
xaltasi (qushlarda topilgan) so'zlaridagi «vursa» so'zining bosh
harfidan olingan. Odamda va boshqa sut emizuvchilarda bu
xaltachaga o'xshash tuzilmalar, guruhli limfatik follikulalar,
Peyer tugunlari, bodomsimon bezlar zonalarida aniqlangan.
Antigen bilan birinchi bor to'qnashganda B — limfositlarning
bir qismi antitana ishlab chiqaruvchi plazmatik hujayralarga,
qolganlari esa uzoq yashovchi va qayta aylanib yuruvchi immun
xotira hujayralariga aylanadi. O'sha antigen bilan bu hujayralarning
qayta uchrashuvi xotira limfositlarining ko‘plab blast-transfor-
matsiyalanishi, ularning esa differensiallashib — takomillashib
spetsifik antitanalar ishlab chiqaruvchi plazmatik hujayralarga
aylanishiga olib keladi.
Spetsifik(maxsus) antitanalar oqsillarning globulinlar frak-
siyasiga oid, ularning hosil boMishini chaqirgan antigen bilan
o'zaro reaksiyaga kirishadi va antigen-antitana kompleksini hosil
175
qiladi. Ko'pchilik immunoglobulinlar komplementning ma’lum
fraksiyalarini bog'lash qobiliyatiga ega.
Odamda immunoglobulinlaming 5 ta asosiy (A, E, J, M, D)
sinflari tafovut etiladi. T — hujayralarning subsistemasi T —
lim fositlarning turli klonlari sifatida mavjuddir. U larning
proliferatsiyasi va yetilishi asosan ayrisimon bez — tim us
ishtirokida boradi va shuning uchun ular timusga qaram T —
limfositlar deb belgilanadi.
T — hujayralarning antigen bilan ilk bor to'qnashishi, ular
ning blast-transformatsiyasi va differensiallanib uzoq yashovchi
turli subpopulatsiyalarni, shu jum ladan xotira limfositlariga
aylanishi bilan davom etadi. Antigen bilan takroran to'qnashuvda
xotira hujayralari blast-transformatsiya va differensiatsiyaga uchrab,
turli klonlarning spetsifik T — limfositlarga aylanishi kuzatiladi.
Immun javob IKS ning barcha subsistema hujayralari tomonidan
«tashkil etiladi». Bunda T va B — subsistemalarda «bajaruvchi»
hujayralaridan tashqari idora etuvchi (T — xelperlar, T — sup-
ressorlar, B — supressorlar va boshqalar) hujayralar ham borligi
diqqatga sazovor. IKS faoliyatining buzilishi, odatda qonuniy ravishda
turli immunopatologik holatlaming rivojlanishiga olib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
