X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

Biologik omillar: 
irsiy m o yillik , jins (n e v ro z k o 'p ro q ayollarda 
u c h ra y d i), yosh (n e v ro z k o 'p ro q pubertat va klim ekterik davrda 
k u z a tila d i), o d a m n in g k o nstitutsional xususiyatlari (nevrozga 
k o 'p ro q asteniklar m o y il), h o m ila d o rlik , organizm rezistentligini 
pasaytiruvchi boshdan kechirilgan va m avjud kasalliklar.
307

---

Ijtimoiy omillar: 
kasbiy faoliya t (m a ’lu m o tla rn in g n ihoyat 
k o 'p lig i, m ehnat harakatlarining b ir tarzda boM ishi), oiladagi 
noxush a h v o l, tu rm u sh s h a ro itla rin in g q o n iq a rli boM m asligi, 
seksual (jin s iy ) tarbiyaning o ‘ziga xos b u zilish la ri.
Ruhiy (psixogen) omillar: 
shaxsiy xususiyatlar, yoshlikdagi 
ru h iy travm alar (k e c h in m a la r), ru h n i a zo b lo vc h i holatlar (o g ‘ ir 
kasallik, yaq in kishilarni y o 'q o tis h , ishda, o ‘qishda va h okazo 
q iyin c h ilik la r).
K o 'p c h ilik m utaxassislarning fik ric h a , n e vro zla rn i yetakchi 
etiologik o m ili ru h iy tra vm a d ir, q o lgan lari esa unga m o y illik
tug'diradi xolos. Boshqacha aytganda nevrozlam ing asosida nevrotik 
n izo , y a ’ ni shaxsning masalani o q ilo n a hal etishiga t o ‘sqinlik 
qiladigan ruhni jarohatlovchi holatga nisbatan munosabati yotadi.
O d am d a n e vro zla m in g u m u m iy qabul qilingan tasnifi y o 'q . 
K o 'p in c h a nevrozlam ing eng keng tarqalgan nevrasteniya, isteriya 
(asab tu tq a n o g 'i, jazavasi) va m iyaga o 'rn a s h ib qolgan holat 
(fik r)la r n e vro z kabi shakllarini tafovut q iladilar.
N e v ra s te n iy a n e v ro z la m in g eng k o 'p tarqalgan sh a k li, u 
shaxsning o 'zig a nisbatan ortiq ch a ta la b la m i q o 'yish i bilan real
— h a q iq iy im k o n iya tla ri, y a ’ni uning o rz u xohishlari va amalga 
oshishi o'rtasida uzoq vaqt z id d iy a tli n izo (q a ra m a -q a rsh ilik ) 
tu fa y li yuzag a keladi. N e v r o z ru h n i ja ro h a tlo v c h i o m iln in g
surunkali ta’siri tufayli toliqish natijasida rivojlanadi va ortiqcha 
q o 'zg 'a lis h , shuningdek nerv sistemasining tezda sillasini qurishi, 
holdan toyishi bilan xarakterlanadi. Bunda ortiqcha qo'zg'aluvchan- 
lik , o 'z in i tuta olm aslik, bard o sh sizlik , xotiran ing b u zilish la ri 
kuzatiladi. U n d a n so'ng holdan to yis h , m ehnat q o b iliya tin in g
pasayishligi, lanjlik, ba’zida kunduzi ham uyquchanlik, vegetativ 
va seksual b u zilis h la r paydo boMadi.
Isteriya k o 'p ro q ayollarda uchraydi. U shaxsning haddan ortiq 
talabchanligi, d a ’vogarligi va ayn i vaqtda obyektiv b o r im k o - 
n iya tla rn i va atrofdagilar talab in i in k o r etish bilan x a ra k te r- 
lanadigan nevrotik nizo bilan ifodalanadi. Isteriya uchun nihoyatda 
rang-barang, p o lim o rf va o'zg aruvcha n sim ptom atika xos b o 'lib , 
ularni m un ta zam ravishda b ir necha kasallik k o 'rin ish la rin in g
guruhlariga b o 'lis h m um kin:
308

---

a) adekvat (m o s b o 'lm a g a n ) xatti-harakat. B em orlar o rtiq ­
cha sezuvchan, hissiyotli, o 'z-o 'zig a va boshqalarga tezda ishonuv- 
chan, fe’ l-a tv o rin in g n o turg'u nlig i bilan xarakterlanadi. Isterik 
h issiyo tla r — k e c h in m a la r, m a ’ lum holatlarga moM jallangan 
x u lq -a tv o rn i «n a m o y is h etish» va u la rn i yasama k u c h a ytirib , 
b o ‘ rttirib ko'rsatishga intilish bilan farqlanadi;
b ) harakat b u z ilis h la ri. Isteriyada to m ir to rtish , tutqanoq 
(xushdan ketm ay, lat ye m ay), parez va falajlar, afoniya (to v u s h - 
ning pasayishi), m u tizm (so q o vlik ) kabi, a m m o b em orn i tash- 
vishga solm aydigan h o lla r kuzatiladi;
d ) sensor b u z ilis h la r (isterik k o ‘ rlik , karlik, m aza va ta ’ m 
bilm aslik);
e) vegetativ va seksual b u zilis h la r (im p o te n siya , jin s iy in t i- 
lishning, q o 'zg 'a lis h n in g pasayishi va h o k a zo ).
QG'&IQ M UAM MOSINING BA’ZI PATOFIZIOLOGIK 
MASALA LARI