X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

«constitutio»
so 'zid an kelib chiqqan 
bo'lib, tibbiyotda «gavda shakli», «qad-qom at», «jussa», «tuzilish» 
kabi m a’nolami anglatadi. Organizmning qaysi belgilari va xususiyat­
larini konstitutsional deb tan olish masalasi konstitutsiya to 'g 'ri-
39

---

sidagi ta ’lim ot ning eng asosiy m uam m olaridan hisoblanadi. Ba’zi 
olim lam ing fikricha, konstitutsiya faq at genotip bilan belgilanib, 
tashqi muhit omillari ta ’sirida o‘zgarmaydi. Boshqalari esa konstitut- 
siyaning o'zgaruvchanligini tan olib, bu tushunchaga orttirilgan 
belgilar (fenotip)ni ham kiritishadi. H oziigi zam on tibbiyot yutuq- 
lariga asoslangan holda konstitutsiyaning m ohiyatini faqatgina u 
yoki bu belgilar asosida ifodalash to 'g 'r i bo'lm aydi. K onstitutsiya 
tushunchasini ifodalashda organizm ning reaktivlik xususiyatlari­
ni belgilovchi funksional va ijtim oiy o m illar ham m uhim o 'rin
tutadi. Shularni hisobga olgan holda konstitutsiya tushunchasiga 
quyidagicha zam onaviy ta ’rif berish m um kin:
Konstitutsiya — bu organizmning o'ziga xos reaktivligini belgi­
lovchi, irsiy, tashqi m uhit va ijtimoiy om illar ta ’sirida shakllangan 
funksional va morfologik xususiyatlam ing yagona m ajm uasidir.
Q adim gi zam o n tibbiyotidan boshlab, to asrim iz boshigacha 
konstitutsiya deganda, organizm ning m a’lum bir turdagi tuzilishi 
nazarda tutilgan. Y unon ilmiy tibbiyotining asoschisi G ippokrat 
konstitutsiya o 'm id a tem peram ent tushunchasini m a’qul k o 'rib , 
bunga asosan b ir necha tu rlam i ajratgan.
Konstitutsiya haqidagi ta ’lim otga buyuk ham yurtim iz Abu Ali 
ibn Sino k atta hissa qo'shgan. U turli kasalliklarning kelib chiqi- 
shida qad-qom at va shaxsning qiyofasi, tashqi belgilari va ayniqsa, 
hayot tarzi, tem peram enti, (m izoj)ning m ohiyatini ochib bergan 
va konstitutsional belgilaming shakllanishida irsiy va tashqi m uhit 
om illarining m uhim rolini qayd etgan.
H ozirgi kunda konstitutsiya ta ’lim otida ikki qaram a-qarshi 
yo'nalish mavjud. Birinchi yo'nalish tarafdorlari konstitutsiyani 
faqat genotip, ya’ni irsiy xususiyatlar belgilaydi deb hisoblaydilar. 
Shu tufayli u lar agar organizm kasallikka moyil b o'lsa, uning 
oldini olib bo'lm aydi deb ta ’kidlaydilar. Bu yo'nalishning xatoligi 
va tibbiyot amaliyoti uchun zararligi o 'z-o 'zid an m a’lum. Ikkinchi 
yo'nalishga ko'ra organizmning konstitutsional xususiyatlarini tashqi 
m uhit om illari bilan tubdan o'zgartirish m um kin deb hisoblanadi 
va shu bilan konstitutsiya asosida- fenotip (orttirilgan belgilar)ga hal 
e tu v c h i o 'r i n b e rila d i. A lb a tta , ta s h q i m u h it o m illa rin in g
konstitutsional xususiyatlar shakllanishidagi m uhim rolini inkor
40

---

etish m um kin emas, lekin shu bilan birga, konstitutsiyani faqat - 
gina shu omiHar belgilaydi deb hisoblashga asos yo'q, bunday fikr 
yuritish ham yanglish bo ‘lar edi.
Shunga o'xshash konstitutsiyani faqat u yoki bu to 'q im a, sis­
tem a xususiyatlari va fimksiyalari bilan bog'lashga intilishlar, fikrlar 
borki, ulam i ham qabul qilib boMmaydi. M azm unan konstitutsiya 
tushunchasi va taMimotini shakllantirish uchun hali maMumotlar 
yetarli bo'lm asa kerak. Hozirgi vaqtda ba’zi olimlar ishlab chiqqan 
tasniflardan.am aliyotda foydalanib kelinadi.
Shularga k o 'ra, shaxsni tarbiyalashda va bem orni davolashda 
uning konstitutsiyasidagi zaif va kuchli xususiyatlarini hisobga 
olish, tu rli kasalliklarga m oyilligini o 'z vaqtida aniqlash va 
imkoniyat boricha shifobaxsh t a ’sir o'tkazish m aqsadga muvofiq 
hisoblanadi.
KONSTITUTSIYA TURLARINING TASNIFI 
(KLASSIFIKATSIYASI)
H ar bir odam organizmining o'ziga xos xususiyatlari ko'p qirrali 
boMishiga qaramay, uni b ir necha konstitutsional tip — turlarga 
bo'lish tibbiyot amaliyoti uchun alohida aham iyat kasb etadi.
Konstitutsional turlaming mavjud bo'lgan bir necha tasnifi asosida 
h ar xil xususiyatlar — m orfologik, antropologik, biokim yoviy 
belgilar, birinchi navbatda oliy nerv sistemasining faoliyatiga oid 
qo'zg'aluvchanlik, jo'shqinlik kabi xislatlar va boshqalar yotadi.
Konstitutsiyaning dastlabki tasnifmi G ippokrat tavsiya etgan. U 
odamlaming tem peram enti — mijozi va jam oa ichida o'zini tutishi, 
x atti-h arak ati tu rlich a ekanligini hisobga olgan holda xolerik, 
sangvinik, flegm atik va m elanxolik tiplarga ajratgan. X olerik 
(qiziqqon) — tez qo'zg'aluvchan, serzarda va tez asabiylashuvchi 
bo'lib, ishga layoqati kuchli, am m o doimo emas. Sangvinik (xush- 
chaqchaq) — boshqalar bilan tezda til topishadigan, harakatchan 
va his-hayajonli boMadi. Flegmatik (vazmin, bo'shang) — osoyishta 
va sekin qo'zg'aluvchi b o 'lib , turg'unlikka moyildir. M elanxolik 
(g'am gin, m a’yus) — ko'proq tushkunlikka tushuvchi, bir qarorga 
kelishi qiyin, ya’ni q a t’iyatsiz boMadi. Qadim zam on shifokorlari
41

---

turli tipga m ansub kishilaming m a’lum bir kasallikka moyilligini 
e’tiro f etib, h a r b ir odam ning tipiga qarab o'ziga mos hayot tarzi 
tutishni tavsiya etganlar. Masalan, sangviniklarda to'laqonlikka, bosh 
og‘rig‘iga va qand kasalligiga moyillik kuchliroq rivojlangan, shuning 
u ch un u la rd a q ad im zam o n d a keng tarq alg an qon chiqarish 
(masalan, sharqda «zuluk solish») usuli k o 'p ro q foyda bergan. 
Gippokratning fikricha, konstitutsional tafovut asosida organizm ­
dagi asosiy mavjud to 'rt suyuqlik (gumor) — shira (qon, shilliq, 
qora va sariq o't)ning turlicha nisbati yotadi. Ularning bir-biriga mos 
to 'g 'ri nisbati (krazis) u yoki bu konstitutsional xususiyatlam i 
belgilaydi. Bu shiralaming noto'g'ri nisbati (diskraziya) kasallikning 
eng asosiy sabablaridan- biridir. Bu fikr birinchi qarashda juda sodda- 
tuyulsa-da, u turii fiziologik va patologik holatlarda gormonal va boshqa 
biologik faol m oddalarning aham iyati haqidagi hozirgi zam on 
biokimyoviy tushunchalariga hamnafasdir.
Keyingi tavsiya etilgan tasniflaming asosida ko'proq morfologik 
b elgilar y o tad i. Bu b o rad a ta n a n in g u zu n asig a va b o 'y la m a
o 'lch am larin in g nisbatlari, u yoki bu m orfologik sistem aning 
kuchliroq taraqqiy etganligi, skeletning turli qism larining o 'zaro
qiyosiy nisbati asosiy belgilovchi om illardan hisoblanadi. A m m o 
konstitutsiyani o'rganishda bu m asalalam i asosiy deb hisoblab 
bo'lmaydi. C hunki shakl — bu funksiyaning plastik ifodalanishidir. 
Organizmning ichki va tashqi belgilari bir-biri bilan uzviy bog'liqligi 
shubhasiz. Ba’zi b ir tashqi belgilarga asosan organizm ning boshqa 
jiddiy xususiyatlari, sodir bo'lishi m um kin bo'lgan fiziologik va 
patologik reaksiyalari haqida fikr yuritish m um kin. K rechm em ing 
t a ’rifi b o 'y i c h a , o d a m n in g ta s h q i q iy o fa s i — b u u n in g
konstitutsiyasi to'g'risidagi dastxatdir. X onstitutsiya to'g'risidagi 
ta ’lim ot shifokor uchun kasalni dastlab ko'rgandayoq uning fu n ­
ksional xususiyatlari, qaysi kasallikka moyilligi to'g'risida, taxminiy 
boMsada, fikr yuritishga imkon berishi kerak. Shu tufayli o'zida ham
morfologik, ham funksional belgilarni mujassamlashtirgan tasniflar 
hozirgi kunda keng tarqalgan.
Organizm u yoki bu fiziologik sistemasining kuchliroq taraqqiy 
etganligiga qarab Sigo to 'rt konstitutsional tipni ajratadi: nafas
42

---

yoki respirator; hazm yoki digestiv; m ushak; miya yoki serebral 
tip lar. U ning t a ’kidlashicha, konstitutsional tip lar hayot dav o ­
m id a , asosan bo lalik d a, turli m ash q lar t a ’sirida shakllanadi. 
K rech m er tasnifi b o 'y ich a uch konstitutsional tip, ya’ni