X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

«xavfli halqasimon munosabatlar»
deb nom olgan doira halqada 
tutashadi. B unday og'ir holatdan organizm o 'z kuchi bilan qutu- 
lolmaydi va u so'zsiz tibbiy yordam ga m uhtoj bo'ladi. M asalan, 
jarrohlik am aliyotida b a ’zida operatsiyadan so'ng 
meteorizm
deb 
nom lanadigan patologik jaray o n kuzatiladi. U ning rivojlanish 
m exanizm i quyidagicha: jarro h lik travm asi (operatsiya) ichak 
atoniyasini keltirib chiqaradi va buning natijasida ichak b o 'sh li- 
g'idagi m ahsulotlarning achish va chirish jarayonlari kuchayadi. 
To'planayotgan gazlar ichak devorini kengaytiradi, baroretseptor- 
larni qitiqlaydi va a w a lo reflektor yo'l bilan oshqozon ham da 
ichak y o 'li peristaltikasini va bezlarining sekretsiyasini to rm o z- 
laydi. Bu esa o 'z navbatida achish h am da chirish jarayonlarini 
yanada kuchaytiradi va oqibatda m eteorizm borgan sari zo'rayib 
xatarli natijalarga olib keladi.
Shunday qilib, buzuq (illatli) do ira yuzaga kelgan patologik 
jarayonni o 'z i q o 'lla b -q u w a tla b ushlab tu rad i va kuchaytiradi. 
Bunday xavfli doiraning shakllanishi kasalliklar kechishini n ih o ­
yatda og'irlashtiradi va hayotga tahlika soladi. Kasalliklar xavfli yoki 
illatli doiralarning paydo b o 'lish i, rivojlanishi va oqibatlari m e­
xanizm larini aniqlash nihoyatda m uhim am aliy aham iyatga ega. 
C h u n k i u la rn i bilish ilm iy aso slan g an p ato g en etik dav o lash
usullarini ishlab chiqishga im kon beradi.
PATOGENEZDA SPETSIFIK VA N OSPETSIFIK MEXANIZMLAR
H ar q a n d a y kasallikning patogenezida ikki turli 
nospetsifik
(nom axsus, um um iy) va 
spetsifik
(m axsus) m exanizm lar kuza­
tiladi.
26

---

Nospetsifik mexanizmlarga tipik patologik jarayonlar (yallig'- 
lanish, isitma, mikrosirkulatsiyaning o'zgarishi, m oddalar alm a­
shinuvining buzilishi va hokazo) kiradi. U lar tirik organizmlarning 
filogenetik taraqqiyotida nospetsifik m exanizm lardan keyin shakl - 
langan. Organizmni spetsifik himoya mexanizmlari unga genetik ji­
hatdan yot bo'lgan moddalarga, jismlarga (antigenlar, allergenlar) 
qarshi yo‘nalgan. Bunday moddalar im m unkom petent (vakolatli) 
hujayralarining spetsifik antitanalar ishlab chiqarishini rag'bat- 
lan tirad i. N ospetsifik va spetsifik m exanizm lar bir-b iri bilan 
chambarchas bog'liq va ular o'rtasida aniq chegara o'tkazish mushkul. 
Bu h ar ikki mexanizm biri-birini qo'llab-quw atlab mukammalash- 
tiradi va ularning o 'zaro ta ’siri organizm himoyasini ta ’minlaydi.
KASALLIKLARNING UMUMIY PATOGENETIK MEXANIZMLARI
H ar bir kasallikning paydo b o 'lish m exanizm lari nihoyatda 
turlicha va murakkabdir. Ammo, shartli ravishda kasalliklar paydo 
bo'Iishining b a’zi um um iy patogenetik m exanizm larini ko'rsatish 
m um kin. Bularga quyidagilar kiradi.
1. 
Shikastlanish patogen om illam ing organizm hujayralari, 
to'qimalari, a’zolari va sistemalariga bevosita ta ’siridan kelib chiqadi.
2. 
K asalliklarning paydo bo'lish va rivojlanish m exanizm la- 
rida nerv sistem asining reflektor va troflk funksiyalarining buzi­
lishi yetakchi b o 'lish i m um kin.
3. Kasalliklarning rivojlanish m exanizm larida ichki sekretsiya 
bezlarining g o rm o n al-g u m o ral boshqarilishining buzilishi hal 
qiluvchi ahamiyatga ega bo'lishi m um kin.
4. Kasalliklarning paydo bo'lish va rivojlanish mexanizmlarida 
organizmda moddalar almashinuvi va ichki muhitining doimiyligi — 
gomeostazining buzilishi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lishi mumkin.
SOG'AYISH DAVRLARI VA MEXANIZMLARI
O rganizm ga pato g en q o 'z g 'a tu v c h i t a ’sir qilgandan so'ng 
h im o y a -m o sla sh u v , k o m p e n sa to r, tik la n is h ja ra y o n la rin in g
yuzaga kelish tezlig i va b a rq aro rlig ig a q arab , sog'ayishning 
quyidagi m exanizm lari farq qilinadi:
27

---

1. 
S h o sh ilin ch (se k u n d lar, m in u tla rd a so d ir b o 'lu v c h i), 
«avariyali» — falokat yuz berganda beqaror ishga tushuvchilar.
2. 
N isbatan b arq aro r (kunlar, haftalar ichida) davom etishi 
m um kin bo'lganlar.
3. 
U z o q m u d d a tli ( o y la r, y illa r), a n c h a m u s ta h k a m , 
ishonchli, nisbatan tu rg 'u n va b arq aro r m exanizm lar.
Sog'ayishning shoshilinch him oya-m oslashuv va kom pensa­
to r mexanizm lariga:
a) h im o y a reflek slari( k o 'z n i qisish, a k sirish , y o 'ta lis h , 
qusish, k o 'zd an yosh ajratish va hokazo);
b) 
stress reaksiyalari (buyrak usti b ezid an ad ren alin va 
glukokortikoidlar, gipofizdan u lam i rag'batlantiruvchi gorm on- 
larining ajratishi va hokazo);
d) eng m uhim doim iy k o 'rsatk ich lar o 'lch am in i (konstan- 
ta la rn i) saqlashga q aratilg an reaksiyalar (arte ria l qo n bosim
darajasi, qon, to'qim alar va biologik suyuqliklarda osmotik bosim, 
qondagi qand miqdori va hokazo) kiradi.
S o g 'a y ish n in g n is b a ta n b a rq a ro r h im o y a -m o s la sh u v va 
k om p en sato r m exanizm lari:
a) shikastlangan va so g 'lo m o rg an larn in g zaxira (rezerv) 
kuchlarining buzilgan funksiyalarini tuzatish va tiklash u chun 
safarbar qilinishi. M asalan, sog'lom organizm hayot faoliyatini 
m e ’y o rid a saqlash o 'p k a n in g nafas sa th in i 20—25% , yurak 
m ushaklarining qisqarish q u w a tin i 20%, buyrak koptokchalari 
faoliyatini 20—25% ,jigarning parenxim atoz elem en tlarin i esa 
h ech b o 'lm asa 12—15% bilan ta ’m inlanadi, ulardan maksimal 
darajada foydalanish, organlarning zaxira im koniyatlarining faol 
qatnashuvi sog'ayishga katta yordam beradi;
b) k o 'p sonli m urakkab boshqaruv (regulator) yoki idora 
etuvchi sistema tuzilmalarining jalb qilinishi shular qatoriga kiradi 
(m a sa la n , te rm o re g u la tsiy a n in g yuqori d arajag a o 'z g a ris h i, 
leykositlar m iqdorining ko'payishi — reaktiv leykositoz va h o ­
kazo misol b o 'la oladi);
d) 
z a h a r li m o d d a la rn i n e y tra lla s h — z a r a r s iz la n tir is h
jarayonlari (zaharli m oddalarning to 'q im a ham d a qon oqsillari
28

---

bilan b o g 'la n ish i, o ksidlanishi, q a y tarilish i, m etillan ish i va 
alkillanishi kabi turli yo‘llar orqali neytrallanishi) sog'ayishning 
asosiy m exanizm lari bo'lib hisoblanadi;
e) 
biriktiruvchi to 'q im a, lim fatik tugunlar, buyrakusti bezi, 
suyak k o 'm ig i h a m d a m akrofaglar to m o n id a n shikastlanish 
vaqtida yuzaga keluvchi reaksiyalar ham m uhim o 'rin tutadi. 
Ayniqsa ularning jarohatlar, yallig'lanish va allergik reaksiyalaming 
kechishi va oqibatidagi ahamiyati katta.
Uzoq m uddatli barqaror him oya-m oslashuv va kom pensator 
reaksiyalar:
a) 
k o m p e n sa to r gipertrofiya; b ) re p a rativ regeneratsiya; 
d) im m un reaksiyalari (an titan alarn in g ho sil-b o 'lish i va sen- 
sibillangan lim fo sitlarn in g paydo b o 'lis h i); e) m arkaziy nerv 
sistem asining plastik reaksiyalari (him oyaviy plastik funksiyalar, 
muhofaza qiluvchi torm ozlanish, sh artsiz va shartli reflekslar 
tarzida am alga oshuvchi reaksiyalar va hokazo) shular qatoriga 
kiradi.
FIZIKAVIY ETIOLOGIK OMILLAR.
LAZER NURLARINING ORGANIZMGA TA’SIRI
Lazer apparati (optik kvant generator) issiqlik nurlarini bir 
joyga to'playdigan, muayyan sharoitda yuksak energiya oqimi 
shaklida ulami berish imkoniyatini yaratadigan moslamadir. Ensiz 
kuchli issiq oqim idan iborat bo'lgan lazer nurlari (fokuslashtirilgan 
lazer nurlarining zichligi, qalinligi 0 ,1 — 1 mm bo'ladi) yuqori 
energiyaga ega bo'lgan kichik bir sohani juda yuqori haroratga qadar 
qizd irish im k o n ig a ega. Shu tu fay li la z e r nu rlari olm o sn i, 
volframni va palladiyni osonlikcha erita olish qobiljyatiga ega.
Lazer nurlarining to'qim alarga foydali t a ’sir qiluvchi m iq­
dorini ta ’minlovchi apparatlar optik sistema yordamida boshqariladi. 
N urlar kuchli bo'lganda to'qim alarning ichki qatlamlarigacha kira 
oladi va nihoyatda kuchli t a ’sir k o 'rsatad i. Lazer nurlarining 
biologik ta ’siri to 'q im alarn in g rangi (pigm entatsiyasi), qalinligi, 
zichligi, qon bilan t a ’minlanish darajasi va ularda patologik jara­
yonlarning b o r yoki yo'qligiga b o g 'liq . Pigm entli tuzilm alar,
29

---

eritrositlar va m elanom alar bunday nurlam i ju d a k o ‘p qam raydi
— «yutadi». C hunonchi, o ‘sm a hujayralari bunday nurlar t a ’siriga 
nihoyatda sezuvchandir. Shu sababli lazer nu rlari onkologik 
kasalliklam i davolashda keng tatb iq etiladi.
Lazer nurlari to'qim alaiga nihoyatda qisqa m uddatda (sekund- 
ning yuz m ingdan birida) berilganda og'riq paydo bo'lm aydi. Bu 
nurlardan e ’tiborsizlik yoki lazer apparatidan beparvolik bilan 
foydalanilganda ham bem orga, h am tibbiyot xodim lariga jiddiy 
zarar yetishi m um kin. T ibbiyot adabiyotlarida lazer nurlari ta ’siri 
natijasida qon oqishi, k o 'zn in g kuyishi, suyaklar, paren x im ato z 
a ’zolar va endokrin bezlarining shikastlanishi haqida m a’lu m o t­
lar mavjud.
Lazer nurlarining t a ’siri natijasida paydo b o 'lg an sh ik ast- 
la n ish la rn in g o g ‘irlik d a ra ja si la z e r n u rla rin in g q u w a t i va 
to'qim aning turiga bog'liq. Bu nurlar ta ’sir ko'rsatgan to 'q im a va 
organlarning gistologik tuzilishi ham da ta ’sir etgan joyidagi p ato ­
morfologik o'zgarishlam ing tabiatiga ko'ra 3 zonasi farq qilinadi:
1) yuzaki koagulyasion nekroz zonasi;
2) qon oqish va shish zonasi;
3) hujayralar distroflyasi va nekrobiotik o 'zg arish lar zonasi.
Lazer nurlarining t a ’sirida paydo bo'lgan um um iy o 'z g a rish ­
lar n u r t a ’sirida qolgan to 'q im a yoki organning organizm hayot 
faoliyatida tutgan o 'm i va shikastlanishning darajasi ham da tabiatiga 
bog'liq.
ELEKTR ENERGIYASINING ORGANIZMGA TA’SIR I
Insonning elektr energiyasi bilan shikastlanishi atm osferadagi 
elektr hodisalar (chaqm oq, m om aqaldiroq, .yashin) yoki taso - 
difan turm ush va kasbga do ir xatti-harakatlarda elektr energiya- 
sidan noto'g'ri, xavfsizlik texnikasiga rioya qilmay foydalanilganda 
ham da elektr manbalari buzilganda va boshqa sabablar tufayli ro 'y
beradi.
Elektr energiyasining t a ’sirida organizm da paydo b o 'lad ig an
reak siy alar e le k tr en erg iy asin in g fizikaviy k o 'rs a tk ic h la rig a
(e le k tr to k in in g k u c h i, k u c h la n ish i, sig 'im i, te b ra n is h i va
30

---

hokazo), tanada qanday yo‘nalishda o'tishiga va organizmning ayni 
vaqtdagi funksional holatiga bog‘liq.
Odatda, organizm doimiy tok ta ’sirini o'zgaruvchan tok ta ’siriga 
nisbatan tezroq sezadi. Am m o yengil kuchlanishli, past tebranishli 
(50—60 Hz) va o'zgaruvchan tok o ‘zgarmas tokka nisbatan kuchli 
t a ’sir k o 'rsatad i. C hu n k i to 'q im a la rn in g o 'zg a ru v c h an tokka 
qarshiligi nisbatan pastdir. Elektr tokining shikastlovchi ta ’sirining 
oq ibati uning kuchlanish darajasiga bog'liq.
Tebranishi 40—60 H z, kuchlanishi esa 40 V b o 'lg an elektr 
toki organizm uchun unchalik xavfli emas. K uchlanishi 100 V 
ga yetadigan 40—60 H z elek tr toki esa «shartli patogen» hisob­
lanadi. Bunday tok faqat m a ’lum sharoitlardagina halokatga olib 
kelishi m um kin. K uchlanishi 200—500 V b o 'lg an elek tr toki 
m utloq patogen va «shartli o'ldiruvchi» hisoblanadi. O'zgaruvchan 
tokning tebranishi qanchalik yuqori bo'lsa, uning patogen ta ’siri 
h am shu qadar kuchsiz b o 'lad i,sh u sababli yuqori tebranishli 
to k d an davolash m aqsadlarida foydalaniladi.
E lektr toki, ayniqsa yosh organizm ga nihoyatda kuchli ta ’sir 
k o 'rsata d i, chunki bunday organizm ning elektr tokiga nisbatan 
qarshiligi nihoyatda past b o 'lad i. E lektr m anbayi bilan bevosita 
tu ta sh g a n to 'q im a x ususiyatlarining tokka qarshilik qilishida 
muayyan ahamiyati bor. Odatda, tok manbayi terining qancha katta 
sathiga t a ’sir etsa, shunchalik o g 'ir o'zgarishlarga olib keladi.
E lektr tokini organizm ga ko 'rsatad ig an ta ’sirining o g 'ir-y e n - 
gillik darajasi, uning qaysi organdan o'tishiga bog'liq. C hunonchi, 
eksperim ental sharoitda elek tr toki bosh miya orqali o 'tkazilsa, 
xuddi shunday kuchlanishdagi tokni tananing boshqa sohalaridan 
o 'tish ig a nisbatan kuchli b o 'lish i va bunda tezro q halokat ro 'y
berishi aniqlangan. Hayvonlarda elektr toki yurak orqali o'tkazilsa 
u v aqtda kuchli titro q , m iltillash aritm iyalari paydo b o 'lad i, 
so'ng ra yurak fibrillyasiyaga uchraydi va diastola fazasida to'xtab 
qoladi.
E lektr toki chaqiradigan o'zgarishlar uning t a ’sir yetish m ud- 
datiga ham bog'liq. Elektr toki ta ’siriga sezuvchanlik ham har xil 
b o 'la d i. E lektr to k i t a ’sirin in g o q ib ati o rg an izm n in g sezuv-
31

---

chanligi, reaktivligi va nerv sistem asining funksional holatiga 
bog'liq. O datda, nerv sistemasi qanchalik qo'zg'aluvchan bo'lsa, 
organizm ning elektr tokiga nisbatan reaksiyasi ham shu q ad ar 
kuchli b o'lad i.
Elektr to k i organizm da m ahalliy va um um iy o'zgarishlarni 
chaqiradi. Tokning organizmga ta ’sir etgan joyida doira yoki oval 
shaklli, q attiq konsistensiyali shish paydo bo'ladi. Shikastlangan 
to'qim alarning atrofida esa ko'pincha tarqoq qizarish paydo bo'ladi. 
Bu qizarish qo n tom irlarining falajlanishi natijasida.yuzaga keladi. 
Bulardan tashqari, tokning ta ’sirida bo'lgan sohada 70—80% hol­
larda «elektrdan kuyish» yuzaga keladi. Ba’zida yuqori kuchlanishli 
elektr tokining organizmga kirgan va chiqqan to'qim alari sohasida 
o'zgarishlar kuzatiladi.
Elektr tokining organizm da paydo qiladigan um um iy alom at- 
lariga — bosh o g 'rig 'i, yurak ritm i va nafasning tezlashishi, nerv 
va m ushaklar falajlanishi, shishlar kiradi. K uchli elektr tokining 
organizm ga t a ’siri natijasida asosan m arkaziy nerv sistem asida 
qo'zg'alishning kuchayishi kuzatiladi. Bu davm ing boshlanishida 
arterial bosim ortadi, b ir ozdan so 'n g m arkaziy nerv sistem a- 
sidagi q o 'z g 'a lish to rm o zlan ish bilan alm ash in ad i va bun in g
natijasida arterial bosim keskin su r’atda pasayadi, nafas sekin- 
lashadi, bem or xushini yo'qotadi. O g'ir elektr shok vaqtida nafas 
m arkazining falajlanishi va yurak faoliyatining to'xtashi oqibatida 
u halok b o 'la d i. Bu jaray o n lar quyidagilarga bog'liq b o 'lish i 
m um kin:
1) 
elek tr tokining nafas m arkaziga bevosita ta ’siriga;
2) 
yurak qorinchalarining fibrillyasiyasi tufayli paydo b o 'la ­
digan nafas m arkazi gipoksiyasiga;
3) u z u n c h o q m iyani o ziq lan tiru v ch i to m irlarin in g k u ch li 
spazmiga. E lek trd an jaro h atlan ish natijasida yurakning to 'x ta b
qolishini, asosan, ikki m exanizm bilan izohlash m um kin:
elektr tokining bevosita yurak orqali o 'tish i va q o rin ch alar 
fibrillyasiyasini yuzaga keltirishi;
adashgan nerv va y u ra k -to m irla r faoliyatini b oshqaruvchi 
markaz qitiqlanishi tufayli toj arteriyalarining torayib, yurak m ush- 
aklari oziqlanishining buzilishi.
32

---

Elektr toki to'q im alard a elektrolitik, elektroterm ik va elektro- 
mexanik o'zgarishlam i hosil qiladi. Tokning ta ’sirida to'qim alarda 
paydo bo'lgan biokimyoviy o'zgarishlar asosini elektroliz hodisasi 
tashkil qiladi. T o 'q im alard an o'zgarm as tok o 'tg an d a elektroliz 
jarayoni nihoyatda kuchli bo'ladi. Elektroliz natijasida hujayra mem- 
branasi polyarizatsiyalanadi, to 'q im a, hujayralarning b ir to m o ­
nid a m usbat, ikkinchi to m o n id a esa m anfiy zaryadli ionlar 
to 'p lan ad i. T o 'q im a, hujayra ichidagi m uhitda ion zaryadining 
o'zgarishi tufayli oqsillarning gidrofilligi oshadi, degidratatsiya 
ham da denaturatsiya jarayonlari avjlanadi, hujayralarda koagul- 
yasion nekroz rivojlanadi.
Tokning termik ta ’siri elektr energiyasining issiqlik energiyasiga 
aylanishiga bog'liq. B unday o'zgarishlar oqibatida to 'q im alard a 
kuyish ro 'y beradi. E lektr tokining m exanik ta ’siri natijasida esa 
tok o'tgan sohalarda mexanik energiya yuzaga kelib, u o 'z navbatida 
to'qim alarning butunligi, yaxlitligi buzilishiga sabab bo'ladi. U l- 
trayuqori chastotali tok(U Y U C h)ning to 'q im alarg a t a ’siri a w al 
elektroterm ik, keyin esa elektrokim yoviy reaksiyalar bilan izoh- 
lanadi.
U ltrayuqori chastotali to k oqsil alm ashinuvini va fagsitozni 
kuchaytiradi. D em ak, bunday elektr tokini yallig'lanish jaray o n ­
larini davolashda q o 'lla sh m um kin. U Y U C h tokning maxsus 
kim yoviy x u su siy atin in g t a ’siri n a tija sid a m e m b ra n alarn in g
atroflarida ion zaryadlari paydo bo'ladi. Buning natijasida kolloid 
eritm ad a bo'lgan sitoplazm a oqsillari ch o 'k ad i. A m m o bunday 
orqaga qaytishi tiklanuvchi jarayondir. UYUCh tok insonning tana 
h a ro ra tin i osh irib , u z o q m uddat t a ’sir qilganda taxikardiya, 
aritm iya, uyquchanlik va bosh og'rishi kabi o'zgarishlarga sabab 
bo'lishi m um kin.
ATMOSFERA (BAROMETRIK) BOSIM INING TA’SIRI
Inson bosim t a ’siriga balandlikka ko'tarilganda, to q q a chiq­
qan ida, samoga uchuvchi apparatlarning germetikligi (zich yopi- 
lishi) buzilganida va barokam era va shunga o'xshash sharoitlarda 
b o'lganida uchraydi. A tm osfera bosim ining pasayishi natijasida