X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

33

---

paydo b o 'ladig an baland tog' sharoitidagi holat 
«tog' kasalligi»
va germ etikligi yo'qolgan uchish apparatlarida-paydo bo'ladigan 
holat 
«ba.land.lik kasalligi»
deb yuritiladi. Ba’zi olimlar balandlikka 
aloqador b o 'lg an h am m a h o latlarn i «balandlik kasalligi» deb 
jamlashtirib nom lashni afzal ko'radilar. Am m o aslida balandlik va 
to g ' kasalliklari b ir-b irid an farqlanadi. Tog' kasalligi, odatda, 
asta-sekin boshlanadi. U ning alom atlari inson toqqa chiqqanidan 
bir necha soat (ba’zan esa bir necha kun) o'tg an d an so'ng paydo 
bo'.ladi. Balandlik kasalligi esa to'satdan keskin rivojlanadi. Bunda 
kasallik alomatlari balandlikka ko'tarilish davridayoq paydo bo'ladi. 
B a ’zan k a s a llik n in g k e sk in a lo m a tla ri (ju m la d a n , x u sh n i 
yp'qotish) b ir necha m inut, hatto bir necha .sekund ichida paydo 
b o'ladi. Balandlikka ko'tarilg an d a organizm ga ham atm osfera 
bosim ining pasayishi, ham havoda kislorodning parsial bosim i 
( P 0 2) k am ay ish i, qo lav ersa kosm ik va u ltra b in a fsh a n u rla r 
shikastlovchi ta ’sir ko'rsatadi.
F ransuz olim i P. Ber va rus olim i I. M. Sechenov aniqlab 
berishicha, balandlikning organizm ga patogen t a ’siri, asosan, 
havoda kislorodning parsial bosimi pasayishi bilan bog'liq. Havoda 
kislo ro d k am ay ish i, a lb a tta o 'p k a d a q o n n in g o k sig en lan ish
darajasini pasaytiradi va to'qimalarda gipoksiya paydo bo'lishiga olib 
keladi.
T adqiqotlam ing k o 'rsatish ich a, 5000 m balandlikda arterial 
qo n kislo ro d bilan 70% , 6000 m b alan d lik d ag i esa 65% ga 
to 'y in a d i. B unda to 'q im a larn in g kislorod bilan t a ’m inlanishi 
yom onlashadi.
Inson organizm ida balandlik hosil qiladigan o'zgarishlam ing 
x a ra k terig a k o 'ra u la rn i b ir n e c h a z o n a la rg a b o 'lis h qab u l 
qilingan.D engiz sathidan 1500—2000 m balandlikda joylashgan 
zona indifferent (befarq, bezarar) zona deb yuritiladi va bunday 
s h a r o i t d a o rg a n iz m d a h e c h q a n d a y s e z ila r li f u n k s io n a l 
o 'zg a rish la r so d ir b o 'lm ay d i, u o 'z in in g m e h n at qobiliyatini 
to 'la -to 'k is saqlaydi.
Dengiz sathidan 2000—4000 m balandlikdagi hudud kom pen- 
satsiya zonasi deb yuritiladi. Bu balandlikda o'p k a ventilatsiyasi va 
yurakning m inutlik hajm ining ortishi ham da periferik tom irlarda
34

---

yuz bergan o'zgarishlar ularning torayishi hisobiga hayot uchun 
eng m uhim organlarga yetarli qon oqib keladi va shu tufayli 
qonning organlar o ‘rtasida taqsim lanishi va m ehnat qobiliyati 
saqlanadi. A m m o insonning bunday sharoitda o g 'ir jism oniy, 
y a ’ni zo'riqishni talab qiluvchi m ehnatni bajarishi qiyinlashadi.
4000—5500 m balandlikdagi o'zgarishlar to 'la bo'lm agan yoki 
chala kom pensatsiya zonasi hisoblanadi. Bu zonada insonning 
um um iy ahvoli buziladi, m eh n at qobiliyati kam ayadi. Ba’zida 
eyforiya va nojo'ya g'ayri tabiiy xatti-h arak atlar yuzaga keladi. 
O dam bu zonada uzoq m uddat qolganda, boshida og'irlik sezgisi, 
bosh o g 'rishi, d iq q atn in g buzilishi va m ehnat q obiliyatining 
nihoyatda pasayishi, h atto b ir oz jism oniy kuchni talab qiluvchi 
ishlarni ham ancha qiyinchilik bilan bajarishi kabi o'zgarishlar 
yuzaga keladi.
5500—8000 m balandlik zonasida insonning m ehnat qobiliyati 
c h u q u r buziladi va jis m o n iy ish b ajarish m u tla q o m um k in
bo'lm aydi. Y etarlicha chiniqm agan sh axslard a 7000 -m baland- 
likdayoq tezlik bilan xushini yo'qotishi kuzatiladi. Dengiz sathidan 
8000 m balandlikda esa inson faqat 2—3 m inutgina o 'z holatini 
anglab turishi m um kin xolos, so 'n g ra u chuqur torm ozlanish 
h olatiga tushadi va ag ar zudlik bilan kerakli c h o ra -ta d b irla r 
ko'rilm asa halok bo'ladi.
B alandlikka k o 'tarilg a n organizm da atm osfera bosim ining 
kam ayishi (dekom pressiya) bilan aloqador b o 'lg an q a to r o 'zg a ­
rishlar paydo bo'ladi. Dekompressiya o'zgarishlariga balandlik bilan 
bog'liq bo'lgan m eteorizm, og'riq va to'qim alar emfizemasi kiradi. 
B u n d a y m e te o riz m n in g a so siy a lo m a tla r i q o rin s o h a s id a
o g'riqning paydo b o 'lish i va dim lanish va hokazo. M eteorizm
oshqozon-ichaklarda gazlaming to'planishi natijasida paydo bo'ladi. 
M asalan, 6000 m balandlikda gazlam ing hajmi 2,15 m arta ortadi, 
bu esa oshqozon va ich ak lar devorini haddan ortiq kengaytirib 
taranglantiradi va shu tufayli nerv oxirlarini qitiqlab, og'riq paydo 
q ila d i. O vqat h a zm a ’z o la rid a g a z la r h a jm in in g k o 'p a y ish i 
diafragm ani yuqoriga k o 'ta ra d i, nafas olish va qo n aylanishini 
qiyinlashtirib, hatto ularning yetishmasligiga sabab bo'ladi. Ba’zida
35

---

qorin b o ‘shlig‘idagi o g 'riq lar organizm ning q u w atsizlig 'i, toli- 
qishi, sovuq te r bosishi kabi o'zgarishlar bilan nam oyon bo'ladi. 
A yniqsa, o rg an izm n in g yopiq va yarim y o p iq b o ‘shliqlarida 
(masalan, gaym or va o 'rta quloq bo'shliqlarida) gazlar to ‘planib, 
u larn i k en g ay tirish i tu fay li d ev o rlarig a y u q o ri b osim t a ’sir 
ko'rsatadi va kuchli o g 'riq xislarini yuzaga keltiradi va og‘ir 
hollarda m ehnat qobiliyatining yo'qolishiga sabab bo'ladi.
O datda, organizm ning suyuqliklarida dastlabki gaz pufakcha­
lari 7000—8000 m balandlikka ko'tarilganda hosil bo'ladi. Balandlik 
o rtg a n sari g az p u fa k c h a la ri o rg a n iz m d a n ih o y a td a o g ‘ir 
asoratlami chaqira boradi. Bunda paydo bo'lgan kasallikning klinik 
alom atlari va oqibatlari pufakchalam ing joylanishi — lo k aliza- 
tsiyasiga, ularning katta-kichikligiga bog'liq. Pufakchalam ing joy- 
lashishidan qatiy nazar terining qichishi, y o 'tal, b a ’zida ko'krak 
qafasida og'riqlam ing paydo bo'lishi bilan birga kuzatiladi.
G az pufakchalari hosil bo'Iishining oldini olish uchun to 'la
germ etik b o 'lm ag an apparatlarda u ch ish d an a w a l to 'q im alard a 
erigan azotning organizm dan chiqib ketishiga (desaturatsiyasiga) 
im koniyat yaratish kerak. Buning uchun sinovchi uchuvchilarga 
uchishdan aw al toza kislorodli havo bilan nafas olish tavsiya etiladi. 
Balandlikka k o 'tarilish d an 30—60 m inut oldin so f kislorod bilan 
n a fa s o lg a n s h a x s la r d a b u n d a y o g 'i r o 'z g a r i s h l a r p a y d o
bo'lm aydi, chunki bu vaqt ichida azot gazi organizm dan ajralib 
chiqqan bo'ladi.
Balandlik em fizem asining oldini olish u ch u n tan a sathida 
bosim ni o rttira d ig an — kuchaytiradigan m axsus kiyim lardan 
(m asalan , sk afan d r) fo y d alan ilad i. G e rm e tik xonali u ch ish
apparatlarida esa balandlik bilan alo q ad o r o 'zg arish lar paydo 
bo'lm aydi, shu sababli kislorod ballo n larid an foydalanishning 
zaruriyati yo'q.
Yuqori atm osfera bosim i inson organizm iga kesson (maxsus, 
suv ostida ishlash apparati) sharoitida va u m u m an suv ostida 
ishlayotgan (g 'a w o sla rd a ) vaqtda kuchli t a ’sir ko'rsatadi. Suv 
ostining chuqur sathlarida inson badanining yuzasiga tushadigan 
bosim o 'rta hisobda har 10 m da bir atm osferaga ortadi. M asalan,
36

---

20—25 m chuqurlikda ishlayotgan g 'a w o s la r tanasining sathiga 
tushadigan bosim o 'rtach a hisobda 3—3,5 atm. ga tengdir.
Azotning markaziy nerv sistemasiga shikastlovchi ta ’siri natija­
sida a w a l eyforiya, so 'n g ra u tezd a o 'tib ketgach intoksikatsiya 
u c h u n xos b o 'lg a n a lo m a tlar (bosh o g 'rig 'i, bosh aylanishi, 
gallusinatsiyalar, harakat koordinatsiyasining buzilishi, xushning 
yo'qolishi kabilar) yuzaga keladi. Bunday holatlam ing oldini olish 
m aqsadida kesson sharoitida va suv ostida ishlayotganlarga nafas 
u c h u n kislorodning geliy bilan aralashm asi beriladi.
KIMYOVIY ETIOLOGIK OMILLAR TA’SIRI
O dam ni o 'ra b turgan fashqi m u h it patologik holatni keltirib 
chiqarishga sabab b o 'la oladigan k o 'p sonli kimyoviy o m illar 
saqlaydi. Sanoat zaharlari, qishloq xo'jaligida qo'llaniladigan za­
harli xim ikatlar, m aishiy zah arlar sh u lar jum lasidandir. K atta 
dozada qabul qilingan yoki bem orlarda noxush hodisalar keltirib 
chiqaradigan dori preparatlari zaharlanishga olib kelishi mum kin.
Zaharlanishning klinik manzarasiga ko'ra zaharlaming quyidagi 
guruhlari farq qilinadi — b o ‘g'adigan, achishtiradigan (kuydira- 
digan), terini yiringlatuvchi, giyohvand, talvasaga soladigan, qon, 
yurak, to m ir (kapillar), buyrak, jigar, psixom im etrik guruhlari 
va boshqalar.
Biokimyo nuqtayi nazaridan zah arlam i ferm ent sistem alariga 
tanlab ta ’sir qilishi bo'yicha (oksidlanib fosforillanadigan zah a r­
lar, oqsil yoki ferm entlar funksional guruhlarini uzib qo'yadigan, 
ferm entlar biosintezi ingibitorlari va hokazo) bo'lishi m um kin. 
Kimyoviy zaharlar ham m ahalliy, ham um um iy ta ’sir ko'rsatadi.
Patofiziologiya nuqtayi nazaridan t a ’sir m exanizm i tu rlich a 
bo'lgan gipoksik zaharlar; asosan m arkaziy va periferik nerv sis­
tem asiga ta ’sir qiladigan zaharlar; xolin va adrenergik o 'tish g a 
tanlab ta ’sir qiladigan zaharlar va shu kabilar to 'g 'risid a gapirish 
m um kin.
Patogenetik davolash vositalarini sam arali ishlab chiqish uchun 
zaharlanishning rivojlanish mexanizmini o'rganish nihoyatda m u ­
him.
37

---

Z aharlanish patogenezida zaham ing kimyoviy xususiyatlariga 
bog'liq b o ‘lgan bir q ato r spetsifik belgilar m avjud. Bu belgilarm
o ‘iganish va aniqlash differensial tashxis qo'yishga ham da spetsifik 
davolash tayinlashga yordam beradi. B undan tash q ari, kimyoviy 
zaharlar ishga tushiruvchi m exanizm bo'lgani holda patologik sil- 
jishlarning m urakkab sistem asini yurgizib, xatto allergik holat, 
shok, kollaps, kom a, gipoksiyagacha olib keladi. M asalan, agar, 
kimyoviy zaham ing ta ’siri kuchli og'riq sindromi bilan o'tsa, zahar­
lanishning klinik m anzarasi o g 'riq shoki turiga ega b o 'la d i va 
davolash taktikasi xuddi ana shunga qaratiladi. G em olitik zaharlar 
o 'tk ir kislorod ochligi m an zarasin i, kapillar z a h a rla r kollaps 
m anzarasini beradi. Buyrak va jigar zaharlari o g 'ir xillarda koma 
keltirib chiqaradi. Oqsil tabiatidagi o'simlik va hayvonot m ahsulot­
larining zaharlari, shuningdek, ayrim dori vositalari anafilaktik 
shok keltirib chiqarishi m um kin.
Ekzogen zaharlardan tashqari, endogen m oddalar, ortiqcha 
m iqdorda yig'ilib qolgan tabiiy m etabolizm m ahsulotlari ham
zaharlanish hollariga sabab b o 'lish i m um kin. B unda jig am in g
zararsizlantiruvchi vazifasining buzilishi va m etabolizm m ahsulot­
larining b u y rak lar to m o n id a n chiqarilishining b uzilishi k atta 
ahamiyatga ega bo'ladi. Ichaklar metabolizm mahsulotlari chiqarila­
digan va chirish m ahsulotlari hosil bo'ladigan jo y hisoblanadi, 
ularda ichak mikroflorasi va faol hazm fermentlari yig'iladi. Ichak- 
ning to 'siq funksiyasi buzilganda, m asalan, ileusda organizm ning 
ichak m oddasidan o g 'ir zaharlanishi sodir b o 'lad i.
K im yoviy z a h a rla rd a n yuzaga keladigan z a h a rla n is h la rn i 
o'rganish tibbiyotning alohida sohasi — toksikologiyaning vazifasi 
hisoblanadi.
BIOLOGIK ETIOLOGIK OMILLARNING TA’SIR I
O dam ni o 'ra b turgan hayvonot va o'sim lik olam i k o 'p sonli 
kasallik qo'zg'atuvchi biologik om illam i o'zida saqlab turadi.
K o'pgina o'sim liklar va ularning mevalari odam u c h u n zaharli 
bo'lib chiqdi (zam burug'lar, bangidevona, qorakuya va boshqalar). 
Ayrim o'sim lik moddalari allergik tabiatga ega bo'lib, o g 'ir keltirib
38

---

c h iq arad i (b ro n x ial astm a, d e rm a tit va b o sh q alar). S h u n in g ­
dek, h a y v o n o t dunyosi vakillari (z a h a rli ilonlar* h a sh a ro tla r 
va b o sh q ala r), m ah su lo tlari o d am u c h u n zah arli h iso b lan ad i.
Patogen biologik om illam ing eng katta guruhini mikroorganiz­
mlar — bakteriyalar, viruslar, rikketsiyalar, oddiy jonivorlar ta sh ­
kil etadi. U lar organizm ga tushib ko ‘payadi ham da unda turli xil 
patologik jaray o n lam i keltirib chiqaradi.
In fek sio n k a sa llik la r vujudga k elish id a q o ‘zg ‘a tu v c h id a n
tashqari, ko 'p in ch a boshqa biologik obyektlar-tashuvchilar (pash- 
shalar, iskabtoparlar, bitlar, kanalar va boshqalar) aham iyatga 
molik bo'ladi.
G ijjalar o d am organizm ida ko‘payib, uni o'zining p arch ala­
nish va hayot-faoliyati m ahsulotlari bilan zaharlaydi. B undan 
tashqari, g ijjalar organizm ning allergiyalanishiga olib keladi. 
Parazit (boshqa organizm lar hisobiga kun ko‘ruvchi)lar o'zlari 
o g 'ir patologik siljishlarga olib kelm asada, organizm ga boshqa, 
birm uncha patogen qo'zg'atuvchilam ing tushishiga imkon berish- 
lari m um kin.
Odam terisida va shilliq pardalarida parazit holida yashaydigan 
m ikroorganizm lar odatdagi sh aro itlard a zarar yetkazm aydi va 
saprofitlar deb ataladi. Biroq, to'qim alarning to'siq xossalari, orga­
nizm ning um um iy va im m unologik reaktivligi pasayganda sapro­
fitlar patologik o'zgarishlarga olib kelishi mumkin. O 'sim liklar va 
hayvonot m ahsulotlari zaharli m o d d alam in g m anbayi bo'lgani 
holda davolash t a ’sirini ko'rsatishi h am m um kin (ilon zahari).
KONSTITUSIYA VA UNING PATOLOGIYADA TUTGAN 0 ‘RNI
Konstitutsiya haqidagi ta ’limot o'zining ko'p asrlik tarixiga ega, 
ammo bu borada juda ko'p m a’lum otlar to'planganligiga qaram as- 
dan, hozirgacha konstitutsiya tu sh u n ch asi to 'g 'risid a q a t’iy bir 
fikrga kelinmagan.
K onstitutsiya lo tin ch a