X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

k a s a llik retsid ivi, q a yta la n ish i
deb ataladi.
Kasallikning qaytalanishi bemor organizmidan etiologik omil- 
ning toMa chetlatilm aganligi — b arta ra f etiTmagariligi yoki 
kasallikning patogenetik mexanizmlari toMa-to‘kis yo'qotilmagan- 
ligidan guvohlik beradi. Kasallikning qaytalanishiga bemoming 
kasalxonaga kech yotqizilishi, noto‘g‘ri davolanishi, bemor tomo­
nidan ovqatlanish (shu jum ladan, gilovitaminozlar), davolash va 
boshqa tavsiyanomalar tartibining buzilishi sabab boMishi mum­
kin. Kasallik retsidivlari o'rtasidagi bemor ahvolining biroz boMsada, 
vaqtincha yaxshilanish davriga 
remissiya
(lotincha — 
remissio —
kuchsizlanish, pasayish — kasallikka nisbatan) deyiladi.
Remissiya ko'pincha yetarli darajada samarali davolanmaganda, 
ya’ni patologik jarayon butunlay bartaraf qilinmay, faqat uning 
kechishi, ko‘rinishlari kuchsizlanib bemorga e’tibor pasayganda 
yuzaga keladi. Bunday remissiyani 
terapevtik rem issiya
deyiladi. 
Remissiyaning bunday turi, masalan nur bilan davolanganda, 
o'smaga qarshi kimyoviy dorilar ishlatilganda, yurak poroklari, 
psoriaz, po'rsildoq yara (pemfigus) kabilar bilan kasallangan be- 
morlarda ko'proq kuzatiladi. Boshqa hollarda, afsuski remissiyaning 
sabablari aniqlanmay qoladi. Bupday hollarda «o‘z-o‘zidan» yuzaga 
keladigan remissiya haqida so‘z yuritiladi.

---

Remissiyaning teranligi, kasallik alomatlari paydo bo'Iishining 
sekinlashuvi yoki «to'xtash» muddatining darajasiga bog'liqdir. 
Remissiyaning barqarorligi yoki davomiyligi o'zgarib turadi, ya’ni 
u bir necha kundan bir necha oy, hatto bir necha yillar davom 
etishi ham mumkin. Bu esa ekzogen (tashqi m uhit) va endogen 
(organizm faoliyati va qarshilik qilish qobiliyatiga) omillarning 
ta ’siri hamda nisbatiga bog'liq.
O 'tkir yoki keskin kechuvchi kasalliklardan farq qilib surun­
kali kasalliklarning oqibati va kasallik boshlanishiga sabab bo'lgan 
omillar ham da organizm xususiyatlariga k o 'ra uzoq kechishga 
moyillik bilan ifodalanishi mumkin. Bunga misol sifatida revmatizm 
kasalligida uning surunkali holatga o'tishi, yurak nuqsonlarining 
shakllanib rivojlanishi yoki poliomiyelitning keskin davridan so'ng 
skelet mushaklarida atroflk jarayonlar paydo bo'lishini ko'rsatish 
mumkin.
DAVOLASHNING UMUMIY ASOSLARI
H ar qanday kasallikka duchor bo'lgan bem orni davolash 
uchun amaliy tibbiyotda umumlashtirilgan holda quyidagi muolaja 
usullaridan foydalanish tavsiya etiladi:
1. Etiotrop yoki kauzal (sababga qarshi), ya’ni bevosita terapiya
— kasallikning paydo boMishiga olib keluvchi sabab hamda shart- 
sharoitlami bartaraf qilishga, ayni vaqtda kasallikning yuzaga keli- 
shiga to'sqinlik qiluvchi tashqi va ichki omillar, sharoitlarni ham 
hisobga olish va shunga ko'ra davolash chora-tadbirlarining asosiy 
yo'llarini ishlab chiqish.
2. P atogenetik terapiya, ya’ni patologik reaksiyalam ing 
a w a lo y e ta k c h i h a lq a va b o s q ic h la rin i b a r ta r a f q ilish , 
o rg an izm n in g him o y a-m o slash u v va tik la n ish reaksiyalari 
imkoniyatini kuchaytirish choralarini qo'llash.
3. Sim ptom atik terapiya — bemorni noxush ahvolga soluv- 
chi, unga azob beruvchi alom atlar — sim ptom larni yo'qotishga 
y o 'n altirilg an usullar ham da d o ri-d arm o n lard an unum li va 
maqsadga muvofiq foydalanish.
4. 
Reabilitatsion terapiya — bemor organizmi a ’zolari va sis-
18

---

tem alarining strukturaviy (tuzilish) funksiyalari, xususiyatlarini 
tiklashga qaratilgan davolash — farmakologik, parhez ovqat- 
lanish, fizioterapevtik va hokazo chora-tadbirlami amalga oshirish, 
shu tariqa uni to ‘la -to ‘kis davolab, m ehnat qobiliyatini tiklash.
5. 
0 ‘rnini bosuvchi terapiya — organizm ning yo'qolgan 
funksiyalarini k o m p en sa to r — o ‘rnini bosishga qaratilgan 
davolash usuli.
Etiotrop (kauzal) terapiya organizmdan kasallik sabablarini 
bartaraf etish, hech bo‘lmasa kuchini kamaytirish, ko'payishi, 
urchishi uchun noqulay sharoit yaratishga va boshqalarga moMjal­
langan (m asalan, gijjalarni haydash, zaharlarni neytrallash, 
mikroorganizmlarni yo‘q qilib tashlash va shu kabi vositalarini 
qoMlash). Kasallikning sababi maMum boMganda unga nisbatan 
maxsus etiotrop terapiya qoMlanilganda samaradorligi albatta yuqori 
boMadi. Ammo quyidagi sabablarga ko'ra etiotrop davolashning 
imkoniyatlari chegaralangan boMishi mumkin.
1. Jadal a n tib a k te ria l terap iy a (m a salan , yalTig'lanish 
kasalliklarida) maxsus antitanalar hosil bo'Iishining to'xtashi, 
bu esa o 'z navbatida um um an im m unitet xususiyatlarining 
pasayishiga olib kelishi.
2. Kasallik sababi va sharoitlarini bartaraf etish hamma vaqt 
ham shakllangan ikkilam chi patologik jaray o n lar ko'rinishi, 
bo'lajak asoratlarning barham topishiga olib kelmaydi.
3. Kasallikning etiologiyasi aniq bo'lm agan hollarda bilar 
bilmas davolash usulini qoMlash m um kin emas.
4. Yuqumli bo'lm agan ayrim kasalliklarda (masalan, giper­
toniya kasalligi, nevrozlar va hokazo) bunday usullarni qoMlash 
nihoyatda murakkab masala hisoblanadi.
5. Uzoq muddatli etiotrop terapiya, dorilam i qo'shimcha va 
noxush ta ’sirlari mavjudligi sababli bem or salomatligi uchun 
anchagina zararli (ayniqsa, disbakterioz, kandidoz, dori aller- 
giyasi, shu jum ladan o 'lim bilan yakunlanishi mumkin boMgan 
anafilaktik shok) va mikroorganizmlaming dorilarga, chunonchi 
antibiotiklarga chidamli shakllari paydo boMganda ularni qo'llashga 
ruxsat etilmaydi.
19

---

Patogenetik davolash usuli aslida kasallikning yetakchi omili 
hamda zvenolarini aniqlab, unga faol ravishda aralashishga va 
patogenezning ana shu m a’lum halqalarini yo‘qotishga mo'ljal- 
langan bo'lishi shart. Masalan: antigistamin dorilar tez kechadigan 
allergik reaksiyalaming patokimyoviy davrida ishlatish uchun 
mo'ljailangan (masalan, Kvinke shishi va hokazo).
Yo'qolgan funksiyalami tiklash va ulami kompensatsiya qilish 
uchun (masalan, oshqozon axiliyasida xlorid kislota berilishi, 
pernitsioz anemiyada B12 vitamini, qandli diabetda insulin yubo­
rish va hokazo) qo'llaniladigan terapiya shular jumlasidan. H ar 
qanday shifokor o'z ixtisosligidan qatiy nazar quyidagilarga rioya 
qilishi shart:
1. Davolash (terapiya) kasal odam uchun bexatar bo'lishi 
lozim. Bundan o'sma kasalliklarining operatsiya qilib bo'lmaydi- 
gan shakllari bilan xastalangan bem orlar istisnodir, chunki ular 
davolanmaganda 100% halok bo'lishi mumkin.
2. Buyuriladigan dorilaming shifobaxsh yoki salbiy ta ’sirini, 
shuningdek bemorga nisbatan noxush, masalan, allergik reak­
siyalar bo'lish-bo'lmasligini nazorat qilib turish va hatto arzima- 
gandek tuyulgan o'zgarishlarni hisobga olish zarur. Bunda 
quyidagilar farqlanadi: a) bemor hayotini saqlashga yo'naltirilgan 
davolash choralari; b) sababini bartaraf qilish, etiotrop davolash 
imkoniyatlari; d) kasallik asosiga qaratilgan patogenetik terapevtik 
vositalar; e) simptomatik terapiya choralari.
3. Terapevtik dozani to'g'ri aniqlash va davolash muddatla- 
rini belgilash.
4. D ori-darm onlar bilan davolanayotgan bem or holatini 
diqqat bilan kuzatish va muntazam ravishda tekshirib borish.
5. Dori-darmonlaming oiganizmga ikkilamchi noxush ta’sirlari 
yuzaga kelishining oldini olish va davolash choralarini ishlab 
chiqish.
6. Bemorga bir vaqtning o'zida bir necha, ayniqsa bir-biriga 
qarama-qarshi xususiyatga ega bo'lgan dori-darmonlami buyurish 
man etiladi.
7. 
Dorisiz davolash usullarining turlarini va muddatlarini to'g'ri
20

---

aniqlash. Bunday usullarga psixoterapiya, fizioterapiya, parhez 
bilan davolash, shuningdek reabilitasion tiklanishga oid vositalar 
kiradi.
UMUMIY ETIOLOGIYA. ETIOLOGIYA HAQIDA 
UMUMIY TUSHUNCHA
Etiologiya (yunoncha so‘z bo‘lib,