X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

«Tib nazariy va amaliy bo'ladi, maqsad, shu m avzuda
bahs qiluvchilarning ko'plari o'ylagani singari, tibning bir
qismi — ilm iy o'rganishdan, ikkinchi qismi — am aliy ish
bilan shug'ullanishdan iborat, deb tushunmaslik kerak, balki
sen bundan boshqa bir narsani tushunishing lozim. U narsa
shuki, tibning ikkala qismi ham ilmdan boshqa narsa emas.
Lekin ulardan biri tib qoidalarining ja m i bo'lib, ikkinchisi
esa uni amalda qanday qo'llashni bildiradi. Bularning bi-
rinchisi Um yoki nazariya, ikkinchisi amaliyot deb ataladi.
(Abu Ali ibn Sino «Tib qonunlari»)
Patologik fiziologiya (to'g'rirog'i — patofiziologiya) kasal 
organizm hayot faoliyatini, funksiyalarining o'zgarishlarini o'rga- 
nuvchi fan. O'rganish mavzusi (obyekti) kasal organizmdir. Shu 
s a b a b l i p a t e f i e i o l o g i y a b u g r h a . t i b b i y . h i r > l f i g i k f a n l a r h i l a n U Z Y i y .
bog'liq. Uning asosini bir tom ondan, biologiya, morfologiya, 
fiziologiya, biologik kimyo hamda fizika kabi fanlar va ikkinchi 
tomondan, klinik tibbiyotning barcha jabhalariga oid fanlar tashkil 
etadi. Patofiziologiya birinchi navbatda patologik anatomiya bilan 
chambarchas bog'liq, zero kasallikda sistemalar, oiganlar, to'qim a­
lar, hujayralar hamda ularning ichidagi tuzilmalarda yuz beruvchi 
o'zgarishlami bilmasdan turib, funksional buzilishlarni o'rganish 
mumkin emas, chunki struktura (tuzilm a) va funksiya (vazifa, 
amaliyot, bajariluvchi ish) yaxlit, ajralmas birlikdir.
M a’lumki, tibbiyotning barcha fanlari, sohalari va tarm oq- 
larining asosiy o'rganish obyekti, maqsadi ham — bu kasallik, 
kasal inson, kasalliklarning sabablari, ulaming rivojlanishi, oldini 
olish, davolash, sog'liqni tiklash va bemorning mehnat qila olish 
qobiliyatini saqlab qolish chora-tadbir hamda vositalarini ishlab 
chiqish kabi murakkab masalalardan iboratdir.
Patofiziologiya kasalliklarning organizmni turli integral (bir- 
biriga b o g 'liq ayrim tu zilm alari) darajasida — m olekular, 
organellalar, hujayra, uning mem branalari, to'qim a, organ, sis-
5

---

temalar va nihoyat uning yaxlit o'zida, ya’ni organizm darajasida 
yuzaga kelishi, rivojlanishi, kechishi va oqibatlarini, umumiy va 
xususiy qonuniyatlarini o ‘rganadi.
M a’lumki, patologik hodisalarning (patologik reaksiyalar, 
jarayonlar, holatlar hamda kasallik) rivojlanish mexanizmi um u­
miy qonuniyatlarini har tomonlama bilish va buning asosida ularni 
bartaraf etish, oldini olish, oqilona davolash, to'la tiklash chora- 
tadbirlarining asoslarini ishlab chiqish tibbiyotning fundamental — 
zaminiy muammolari hisoblanadi. Aslida esa bunday masalalami hal 
etish ularga keng ilmiy-amaliy nuqtayi nazardan yondashishni 
tom m a’nosi bilan aytganda klinik fikr yurita bilish qobiliyatini 
talab etadi. Kasalliklarga, har bir bemorga ana shunday analitik- 
sintetik yondashish va klinik m ulohaza yurita bilish prinsiplarini 
shakllantiruvchi zaminiy fanlardan biri — patofiziologiyadir.
Bunday yondashish asosan nim ani anglatadi?
Birinchidan, har bir kasallik m a’lum bir sabab (yoki sabablar 
to 'p la m i) t a ’siridan, uning xususiyati va xossalariga k o 'ra , 
mavjud bo'lgan m a’lum shart-sharoitda, aw alo tashqi muhitning 
organizm bilan murakkab o'zaro munosabatlari natijasida yuzaga 
keladi. Kasallikni chaqiruvchi sabablar nihoyatda ko'p va ular 
biologik (bakteriyalar, viruslar, parazitlar, mavjudotlar zahari va 
hokazo), fizik (mexanik zarba, issiqlik, sovuqlik, tezlanishlar, 
nur va hokazo), kimyoviy (kislota, ishqor, og'ir metallar, tuzlar 
va hokazo) kabi omillardir. Ikkinchidan, ularning ta ’sirida kasal­
likning yuzaga kelishi hamda rivojlanishiga faqat sababning tabiati 
emas, balki tashqi muhit ijtimoiy va ekologik omillar ham da 
bem orning xususiyatlari kabi shart-sharoitlar o'rtasidagi muno- 
sabatlarga ham bevosita va bilvosita bog'liq bo'lgan murakkab bir 
hodisa deb qarashni uqtiradi.
Agar shu kunga qadar rasmiy axborotlarga ko'ra kasalliklar­
ning sinfi, turi, guruhlari va ayrim shakllarining nihoyatda ko'pligi 
va ular sonining borgan sari ortib borayotganligi nazarga olinsa, 
tibbiyotning asosiy mavzuyi — obyekti kasallik va bemorga nis­
batan bunday yondashish fundam ental bilimni talab qilishi o 'z - 
o'zidan ayon bo'ladi.
6

---

Patofiziologiya fan sifatida ushbu masalalami o'iganishda o'ziga 
xos to 'rt guruhdagi metodologik asoslardan foydalanadi.
1. Tirik obyekt (jonivor)larda tajriba o'tkazish uslubi. Eksperi- 
m ent turli hayvon va boshqa tirik mavjudotlarda, hujayra ichi, 
hujayra, to'qim a, organ, sistema va yaxlit organizm darajasida har 
xil patologik jarayonlam i, imkoniyati boricha kasalliklarning 
modellarini hosil qilish va ularda taxmin etilayotgan kasallik sa- 
bablari, rivojlanish mexanizmlarini, uning yuzaga kelishida tashqi 
m uhit omillarining rolini va turli dori-darm onlar ta ’sirini (eks- 
perim ental terapiya asoslarini) o'rganish va ishlab chiqishni o'z 
oldiga maqsad qilib qo'yadi. Zamonaviy tibbiyot umumiy va 
xususiy muammolariga oid masalalarni yechishda eksperimental 
usuldan keng foydalanadi. Bu usul organizmda patologik jarayon- 
larni har xil (o'tkir va surunkali) ta ’sirotda dinamik ravishda va 
har integral darajada hayvonlarda o'rganish imkoniyatini bersa- 
da, olingan natijalami to'g 'rid an -to 'g 'ri insonga tatbiq qilib b o 'l­
maydi, albatta. 
Ammo, 
shuni ham qayd qilib o'tish lozimki, tib­
biyotning ko'pchilik yutuq va natijalari u yoki bu darajada tirik 
mavjudotlarda o'tkazilgan tajribalarga bevosita bog'liqdirki, eks­
perim ental usul — ya’ni patologik jarayonlam i modellash pato- 
fiziologiya, umuman barcha tibbiy-biologik fanlar uchun o'ziga 
xos ahamiyatga ega ekanligi va m a’lum o 'rin tutishi tan olingan 
haqiqat.
2. Klinik tadqiqotlar uslubi. Takomillashgan klassik va zamona­
viy biologik, funksional, biokimyoviy, biofizik, elektrofiziologik, 
immunologik va boshqa turli klinik laboratoriyaga xos funksional- 
diagnostik uslublardan foydalanib bemorlarni tekshirish pato- 
logiyaning tipik shakllari va ayrim kasalliklami o'rganish hamda 
olingan natijalarini umumiy va xususiy patofiziologiya nuqtayi 
nazaridan tahlil etish nihoyatda m uhim ahamiyatga ega bo'lgan 
m a’lum otlarni beradi.
3. Zamonaviy hisoblash texnika vositalarini qo'llab, fizikaviy 
va m atem atik modellash uslublari ham , ayniqsa tibbiy biologik 
nuqtayi nazaridan imkoniyati bo'lm agan ko'rsatkichlam i, turli 
patologik jarayonlarning rivojlanish m exanizm larini, oqibat-
7

---

larining oldini olish va davolash choralarini ishlab chiqishda katta 
ahamiyat kasb etadi.
4. 
Olingan natijalam i chuqur, har tom onlam a tahlil etish 
va ilmiy nazariyalarning konsepsiyalarini shakllantirish uslubi. 
Ilgari olingan va borgan sari ortib borayotgan m a’lumotlarni 
to'plash, ulam i obyektiv falsafiy va metodologik asoslarda to ‘g‘ri 
tahlil etish, tartibga tushirish, xulosa chiqarish, qolaversa m a’lum 
n azariyalarning am aliy tibbiyot uchun zaru r bo 'lg an ilmiy 
asoslarini ishlab chiqish — patofiziologiyaning va ushbu muam- 
molarga shu nuqtayi nazardan yondashuvchi barcha boshqa soha 
mutaxassislarining muhim vazifalaridan biridir.
Kasallikda hayot-faoliyatning buzilishlarini u yoki bu yo'na- 
lishda o'rganish barcha tibbiyot sohalarining ko'zda tutgan asosiy 
maqsadidir.
«Patofiziologiya» degan qisqartma nom ikki atam adan — 
«patologiya» va «fiziologiya» so'zlaridan tashkil topgan bo'lib, «pato- 
logiya» grekcha — pathos — azoblanish, ozor chekish, 
logos —
ta ’limot, fan, «fiziologiya» esa — 
physic
— tabiat va logos so'z­
laridan kelib chiqqan.
Tavsiya etilayotgan darslik patofiziologiyaning tushunchasi, 
maqsad-vazifalari va asosiy obyektlariga ko'ra yirik mavzudagi 
masalalarni o 'z ichiga olgan uch qismdan iborat.