X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

Nekroz —
distrofiya, displaziya va kuchli shikastlovchi om illar 
ta ’sirining so'nggi yakuniy bosqichidir. N ekrozdan a w a l nekro- 
bioz kuzatiladi. D enervatsiya tufayli yuz beradigan neyrodistrofik 
o'zgarishlar, uzoq davom etadigan venoz ko'pqonligi ya ishemiya 
oqibatida hujayralarning o'lishi bunga yorqin misol b o 'la oladi. 
N ekrobioz m e ’yorda ham hayot siklini tam om lagan hujayralarda 
kuzatiladi.
Hujayra k o m p o n en tlarin in g lizosom al ferm entlar t a ’siridagi 
gidrolizi autoliz m exanizm ining aso.sini tashkil etadi. B undan 
tashqari, autolizda erkin radikallar va ularga bog'liq radikallaming 
faollashuvi ham an a shu m exanizm ga taalluqlidir.
57

---

Lizis jaray o n larid a faqatgina autolitik em as, balki geterolitik 
omillar-ham aham iyatga molikdir.
HUJAYRALARNING PATOGEN OMILLAR TA’SIRIGA 
CHIDAMLILIGINI O SH IR ISH
Hujayralami shikastlanishga qarshi him oya qilish va moslanish 
m exanizm larini ra g 'b atla n tirish d o ri-d a rm o n h am d a n o d o ri- 
darm on (d o rilar yordam ida yoki u lam i q o 'llam asd an ) usullarga 
bo'linadi.
D o ri-d a rm o n va n o d o ri-d a rm o n t a ’siro tla r quyidagilarga 
qaratilgan b o 'lish i m um kin:
1. T a’sir etayotgan patogen omillaming ta ’sirotini kamaytirish 
yoki butunlay yo'qotish — etiotrop ta ’sirotlar.
2. O 'z g a rg a n sh a ro itg a n isb a ta n h u ja y ra la rd a g i o 'm in i 
bosish, himoya qilish va qayta tiklanish jarayonlarini kuchaytirish.
3. 
Patogenetik m exanizm zanjirlarini uzib tashlash — p ato ­
genetik ta ’sirot.
O rganizm ni o z-o z m iqdordagi gipoksiyaga chiniqtira borish 
to 'q im a va a ’zo larn in g chid am lilig in i o sh irad i. G ipoksiyaga 
chiniqish faq at hujayra chidam liligini oshirm asdan, boshqaruv 
tizim larining t a ’sir etish m exanizm larini h am m ustahkam laydi. 
Bu esa o 'z navbatida hujayraning energetik, plastik talablarini to'la 
qondirib, kom pensatsiyani t a ’m inlaydi.
Q o 'llan ilad ig an h a r xil farm akologik p rep aratlar va usullar 
asosan etiotrop ham da patogenetik jarayonlarga ta ’sir etishga qara- 
tilgandir.
Bular esa quyidagicha amalga oshadi:
1. 
Energiya bilan t a ’m inlash darajasining pasayishiga t a ’sir 
etadigan m oddalar. U lar ATF sintezi, transporti va ishlatilishini 
boshqarishda ishtirok etadi.
a) kislorod qabul qilish va tash ilish in i k o 'p ay tirad ig an — 
vazodilyatatorlar, antigipoksantlar;
b) A T F n in g hujayradagi tra n sp o rti va ishlatilishiga t a ’sir 
etadigan (an tio k sid an tlar, m em branani b arq aro r qiluvchilar);
58

---

d) energiya ishlatilishini kam aytiradigan — hujayra funksional 
faolligini pasaytiradigan (neyrom ediatorlar, C a ++ ingibitorlari)T-
2. 
Hujayra m em branasi va ferm entlarini himoya qilish:
a) erkin radikal va o ‘ta oksidlanish reaksiyalarini pasaytirish 
(antioksidantlar);
b) lizosoma m em branasini barqarorlashtirish (m em branosta- 
bilizatorlar);
d) gidrolazalar faolligini pasaytirish (glukokortikoidlar),
3. Ionlam ing transm em bran alm ashinuvi va taqsim lanishini 
korreksiya qilish (K , N a + — A TFaza faolligiga ta ’sir etish, C a++ 
antagonistlari orqali).
Yuqorida ko'rsatilgan patogen omillar ta ’siriga nisbatan hujayra 
chidam liligini oshiradigan, adaptasiya va moslanishga qaratilgan 
usullar maqsadga erishish uchun yetarli bo'lsada, ularning yangi 
turlari kasallik sabablari va sharoitlari, rivojlanish m exanizm lari 
to'g'risidagi tushuncha ham da bilimlar chuqurlashgan sari ko'paya 
boradi.
QON AYLANISHINING MAHALLIY BUZILISHLARI
R egionar qon aylanish m exanizm lari ju d a m urakkab. Ular, 
b ir to m o n d a n , to m ir to ra y tiru v ch i va kengaytiruvchi in n er- 
vatsiyani, boshqa tom ondan, tom ir devoriga qon orqali oqib kela- 
yotgan nospetsifik m ttab o litlar, noorganik ionlar, m ahalliy b io ­
logik faol m oddalar va gorm onlar t a ’sirini o 'z ichiga oladi.
Funksional va m etabolik o'zgarishlarga javoban a ’zo va to 'q i­
m alarda yoki ularning qon tom irlarida mahalliy qon aylanishining 
buzilishi rivojlanishi m um kin. M ahalliy qon aylanishi p a to - 
logiyasining tipik ko'rin ish larig a quyidagilar kiradi: 1. A rterial 
giperemiya (AG). 2. Venoz giperemiya (VG). 3. Ishemiya. 4. Staz.
5. Tromboz. 6. Emboliya.
ARTERIAL GIPEREMIYA
Olib keluvchi tom irlar kengayishi natijasida a ’zo yoki to 'q im a- 
da yuzaga keladigan to 'la qonlik.