X ibragimov, sh. Abdullayeva

23-rasm. Subvektning interpersonal diagnostik chizgisi.

Agressiv shaxs - DE (agressivlik va dushmanlik): D - mehr- sizlik va qattiqqo'llik; E takallufsizlik va tanqidiylik. Mazkur xulqdagi ota-onalar bola tarbiyasida o‘ta qattiqqo‘lligi tufayli ikki muholiflik lagerr. ota-onalar va bolalar guruhiga bo'linib, oilada muslikul vaziyat yuzaga kelish xavfi bor. Adaptiv holatda bu me’- yorli vazminlik va qattiqqo'llik bo'lishi, kam adaptiv holatda esa liissiz rigidli psixopatiya, sovuqlik va shafqatsizlik holati (vaziyatni adekvat baholay olmaydigan shaxslar sababli) bo'lishi murnkin. Bunda yoshlar kattalardan hayiqa boshlab, ularga o‘z sirlarini ayt- maslikka harakat qilishadi va ko‘p hollarda ulaming ichki dunyosi ota-onalarga qorong‘uligicha qoladi. Natijada, bir-biriga yot odam- lar bir oilada yashayotganliklarining guvohi bo‘lamiz. Bu xulq- atvorlilar - FGN bilan belgilanadi.

Shubhachi ota-onalar - FG (barcha narsaga ishonchsizlik bil- diruvchilar): F - o‘ta ishonchsizlik; G - o‘ta shubhalilik. Bu tipdagi ota-onalar ijtimoiy muhitga nisbatan bo'lgan shubhasini bolalariga ham o‘tkazishga harakat qilishadi va o'zgalar bilan ma’lum masofada muloqotga kirishishi natijasida ko‘p hollarda farzandlari ham kam komformli, ichimdagini top qabilada ish ko'ruvchan qilib tarbiyalanadilar.
137
Adaptiv holatda ijtimoiy muhit tanqid ostiga olinsa, kam adap­tive holatda shubhali xulq oqibatida ijtimoiy normalardan chetlashi- ladi va natijada, umidsizlik, hayotdan sovush kabi hislar ularga ham o‘z salbiy ta’sirini ko'rsatadi. Bu VSD bilan belgilanadi. Bo'ysu- nuvchan shaxs - HI (fan tilida: «submissivlik» deb nomianadi): H - kamtarinona uyatchanlik; I - boshqaruvchan pas-sivlik. Mazkur xulqdagilar kamtarinligi, kuchsizligi, ayrim holatlarda subutsizligi bilan ajralib turishadi. Adaptiv holatda bunday ota-onalar emotsio- nal his-tuyg‘ularini bosiqlik bilan ko‘rsatishadi, kam adaptiv holat­larda ular passiv, gipersubmissivlik, vaziyatga mos bo'lmagan xatti- harakatlar ko‘rsatishadi. Ular VS va DE bilan belgilanadi.
Giperkonformli shaxs — JK (subutsizlik bilan bo'ysunuvchan- lik): I - minnatdorlik hissining mavjudligi; К - xavotirli ishonch.
Tobeli konformlilik, yumshoq ko‘ngillik, maslahatgo‘ylikka o‘chlik mazkur tipdagi shaxslami tavsiflaydi. Adaptiv holatlarda bunday ota-onalar o‘z bolalarining o‘qishi va xulqiga katta e’tibor berishadi, ulaming axloqiy shakllanishida eng yaqin do‘st sifatida ish yuritishadi. Bu yoshlaming ma’naviy-ma’rifiy kamol topishida ijobiy natijalarga olib keladi. Kam adaptiv holatlarda esa bu xulqqa mansub ota-onalar bola tarbiyasining tizginini o‘z oqimiga qo'yib yuborishadi, ayrim holatlarda o‘ta-ona ko'ngilchanliklari natijasida yoshlarda e’tiqodsizlikni va o‘z so'zida tura olmaslik kabi xislatlami shakllantirishadi. Jiddiy pedagogik masalalami o'zlari hal eta olmaydilar. Bu AR va NO bilan belgilanadi.
Giperafliliativ shaxs - LM (affiliatsiya): L - ishonchli koopera- tivlik hissi; M - do'stona muhabbat.
Bunday tipdagi insonlarda do‘stona muloqot va o‘zgalar bilan o‘rtoqlashish hissi kuchli rivojlanganligi bilan tavsiflanadi.
Adaptiv holatda: ekstravertiv do'stona xulq, hamkorlikda ish- lashga moyillik, konformizmga ishtiyoq, ijobiy ijtimoiy munosabat- ga kirishish; kam adaptiv holatda stereotipga asoslangan yoqimli, mehribon-o'zgalar hohishini qoniqtirishga tayyor, ijobiy munosa- batlami xushlaydigan. Bu MN bilan belgilanadi.
Giperprotektiv shaxs - NO (protektivlik, homiylik): N - yuqori darajadagi takalluflik; О - altruistik mas’uliyat. Bu xulqdagi inson- lar omadli, dunyoqarashi keng, mustaqil, kuchli xarakteiga ega bo‘Igan shaxslardir. Adaptiv holatda oilada, ko'chada. uyda, jamoa- da o‘zgalar va oila a’zolari, yaqinlari bilan do'stona munosabatda bo'lishadi, yordamga, emotsional kontakt qilishga tayyor kishilar.
138
Bunday oilada tarbiyalangan farzandlar deyarli ko'pchiligi mehri- bon, o‘z so‘zida tura oladigan, o^szgalar manfaatini hisobga oluvchi, kirishimli, nazokatli, ayrimlari altruist bo‘lib voyaga yetishadilar. Kam adaptiv holatda KL bilan belgilanuvchi bunday shaxslar faol xatti-harakatda bo'lishadi, mas’uliyatliliklari bilan ajralib turishadi.
Intiqoviy ma’noda mazkur metod 128 ta sifatlovchi belgilami o‘z ichiga qamrab olishi mumkin. Ularning sakkiztasi doimiy ra- vishda interpersonal xulqning o‘n oltita omillari bilan o'sish tarti- bida shunday joylashadiki, bunda xulqning past, o‘rta va ekstremal intensiv holatini to'liq aks ettira oladi. Amaliyotda ko‘p hollarda interpersonal xulqning ko‘rsatilgan sakkiz omili: dominantli-sub- missivlik va muholifona-affiliativ o'zgaruvchanliklari qo‘llaniladi (23-rasm).
Savol va ko'rsatkichlar o'rtasidagi munosabat bisserial korre- latsion koeffitsientini o'lchash bilan aniqlanadi. Bunda ularning mohiyati asosan o'rtacha ahamiyatni kasb etgan holda 0,12-0,61 diapazon atrofida tebranadi. Savollarning ijtimoiylashuvi oilalarda ota-onalarning muayyan xususiyatlari va tavsiflarini qiyoslash asosida besh ballik shkala bo'yicha aniqlandi. Alohida omillar va oktantlar uchun korrelyatsiya ahamiyati sifatida 0,993 dan 0,999 gacha qabul qilindi. Savolning qabul qilinishi va uning ijtimoiy­lashuvi orasidagi ahamiyati 2-bosqichdagiga nisbatan 5-bosqichda yorqin namoyon bo‘ldi (bunda 20 % korrelatsiya koeffitsiyenti sta- tistik ahamiyatlilikdan past darajada belgilandi). 2-bosqichda esa - 39 foizi korrelatsiya koeffitsiyenti statistik ahamiyatlilikdan past da­rajada ekanligi aniqlandi.
Ichki kelishuvchanlik koeffitsiyenti 2-bosqichda 0,35 dan 0,72,

5. 
   bosqichda esa 0,16 dan 0,66 gacha, ayrim oktantlar uchun 2- bosqichda - 0,62 dan 0,75 gacha, 5-bosqichda - 0,46dan 0,74 gacha ahamiyatli ko‘rsatkichlarga molik bo‘ldi. Vaqtdagi stabillik (10 kundan so‘ng tadqiqot takrorlandi) korrelatsiya koeffitsiyentlari- ning ishonchliligini ko'rsatdi. Bunda ayrim omillaming 0,63 dan 0,81 gacha, oktantlar uchun esa - 0,69 dan 0,80 gacha ekanligini ko‘rsatdi. Mazkur metod va 16 ta RF o‘rtasidagi munosabatni bel- gilovchi korrelyatsion matritsa 30 foizi yaqin korrelyatsiyalar sta­tistik ahamiyatlilikka ega ekanligini yaqqol namoyish etdi.
   

Aylanma diagnostik modelning tahlili (ayrim og'ishlami ino- batga olmaganda) interpersonal xulqning aylanma o'zgaruvchilari joylashuvi nuqtalarining to‘g‘ri ekanligini isbot etdi. Omillar natija-
139
lari tahlili ikki ortogonal omil (DOM va LOW) mavjudligini ham isbotladi.
Oila maktab, mahalladagi pedagog-psixologlar, faollar bilan hamkorlikda ish olib borsa maqsadga muvofiq bo'ladi. Bu, albatta, yoshlarning ma’naviy-marifiy sohada yuksak samaradorlikka eri- shishlariga yordam ko‘rsatadi va ularning tarbiyasiga ijobiy ta’sir qiladi. Davlatimiz, Prezidentimiz I. Karimov tomonidan bugungi kunda bu masalaga jiddiy e’tibor qaratilmoqda.
Prezidentimiz farmoni bilan 2003-yil «Obod mahalla», 2004- yil «Mehr-muruwat», 2005-yil «Sihat-salomatlik» yillari deb e’lon qilindi. Mahallalarning obodonligini ta’minlash, yoshlar orasida tarbiyaviy ishlarni olib borish maqsadida qator tadbirlar amalga oshirildi, dasturiar ishlab chiqildi. Shunday amalga oshirilayotgan ishlardan biri sifatida Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2002-yil tas- diqlangan «Mahalla pedagog-tarbiyachisi to‘g‘risidagi Nizom»ini keltirish mumkin. Mahallaning jamiyat hayotidagi faoliyatini yana- da oshirish, oila va maktab bilan hamkorligini mustahkamlash, un- dagi yoshlar va voyaga yetmaganlar bilan ishlashni takomillash- tirish maqsadida bu lavozim tashkil etilib, har bir mahallaga peda- gog lavozimi kiritildi.
Uslibu Nizom bo'yicha mahalla pedagoglari quyidagi faoliyat- ni amalga oshirishadi:

1. 
   Pedagog-tarbiyachilar ishini tashkil etish.
   
2. 
   «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati tizimlari, kasb-hunar kollejlari, Iitsey va maktab ma’muriyatlari bilan hamkorlikda tad- birlami o‘tkazish.
   
3. 
   Sport-sog‘lomlashtirish tashkilotlari bilan hamkorlikda fao- liyat yuritish.
   
4. 
   Mahalladagi fuqarolar yig‘inlari va tegishli tashkilotlar bilan hamkorlikda amalga oshiriladigan vazifalar.
   
5. 
   Ijtimoiy ta’minot va mehnat bo‘limlari bilan hamkorlikda amalga oshiriladigan vazifalar.
   

Mahalladagi ma’naviy va ma’rifiy, axloqiy tarbiya bo‘yicha mutasaddilaming xizmat faoliyatida qonunchilikka qat’iy rioya qi- lishi, yuqori darajada madaniyatli bo‘lishi lozim. Bu Iavozimga ma- hallada doimiy istiqomat qiluvchi, kamida 5 yillik pedagogik stajga ega, voyaga yetmaganlar va yoshlar bilan ishlashga qobiliyatli, tashabbuskor, jismonan sog‘lom, ma’naviy jihatdan yetuk, hurmat-
140
e’tiborli, pedagogik hamda tarbiyaviy yo‘nalishda oliy ma’lumotli, sudlanmagan kishi tayinlanishi lozim.
Mahalladagi ma’naviy va ma’rifiy, axloqiy tarbiya bo'yicha mutasaddilaming asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
mahalla hududida yoshlar va voyaga yetmaganlar orasida huquqbuzarliklarning oldini olish yo‘nalishida tegishli muassasalar bilan hamkorlikda har chorakka moijallangan ish rejasini ishlab chiqadi va shu asosda tadbirlarni amalga oshiradi;
mahallada voyaga yetmaganlar orasida huquqbuzarlik va jinoyatchilikning oldini olish, unga qarshi kurashda profilaktika inspektori bilan hamkorlikda tarbiyaviy-profilaktik ishni amalga oshiradi;

• 
  xuquqbuzarlik va jinoyat sodir etishga moyilligi bor yoshlarni aniqlaydi, ular bilan tarbiyaviy-profilaktik ishlar olib boradi;
  
• 
  mahallada voyaga yetmaganlar orasida jinoyat va huquqbu­zarliklarning oldini olish maqsadida huquq-tartibot idoralari, hu- quqshunoslar, taniqli sportchilar, san’atkorlar, psixologlar, tibbiyot xodimlari ishtirokida tarbiyaviy aksiyalar, uchrashuvlar, davra suh- batlarini tashkillashtiradi;
  

yoshlarni vatanparvarlik, milliy g‘urur, milliy ong, milliy istiqlol g‘oyasi, milliy odob, fidoiylik fazilatlarini shakllantirishda ta’lim muassasalari, ijodiy tashkilotlar va boshqalar bilan hamkorlik qiladi;

• 
  yoshlar orasida har qanday ko‘rinishdagi separatizm va eks- terimizmga qarshi qaratilgan bilim beruvchi qiziqarli uchrashuvlar tashkil etadi;
  
• 
  ota-onalarga farzandlaming tarbiyasi bo‘yicha amaliy-uslubiy yordam ko‘rsatadi. Farzand tarbiyasiga salbiy ta’sir ko'rsatuvchi ota-onalami mahallada faollar o'rtasida muhokama qiladi;
  

mahalla hududida istiqomat qiluvchi yoshlaming qanchasi o‘quv yurtlariga o‘qishga kirgani, nechtasi ishga joylashgani, qan­chasi o'qimay-ishlamay yuiganligi haqida ma’lumotlarga ega bo‘ladi.
Mahalla pedagogi «Kamolot» yoshlar harakati tizimlari, «Xotin- qizlar qo‘mitasi», sport tashkilotlari, fuqarolar yig‘ini va ijtimoiy ta’- minot bo'limlari bilan hamkorlikda qator ishlami amalga oshiradi.
Shunday qilib, oilaviy tarbiyani oqilona tashkillashtirib, ta’lim bosqichlari, oila, mahalla, keng jamoatchilik bilan birgalikda ta’li- miy va tarbiyaviy masalalami ijobiy hal qilish mumkin.
141
MUSTAQIL ISHLASH UCHUN TOPSHIRIQLAR

1. 
   Oila kodeksining mohiyatini o‘rganing va tahlil qiling.
   
2. 
   0‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning oila, uning muqaddasligi to‘g‘risidagi bildirgan fikrlari aks ettirilgan ma- qolalari, nutqlarini o‘iganing.
   
3. 
   Ommaviy axborot vositalari, Internet tarmog'i orqali mam- lakatimizda ijtimoiy sohada o'tkazilayotgan islohotlar, kam ta’min- langan oilalarga Davlatimiz tomonidan ko'rsatilayotgan g‘amxo‘r- lik, mahallalarda diniy va ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo'yicha mas- lahatchilar tomonidan olib borilayotgan ishlar aks ettirilgan ma’lu- motlarni to'plang va ulami tahlil qiling.
   
4. 
   Sharq va G'arb mutafakkirlarining oila muqaddasligi haqi- dagi qarashlarini o'rganing. Hozirgi zamon oilasining qanday aso- siy turlari farqlanadi? Nikoh-oila munosabatlari qanday yuzaga kelgan? «Avesto» da oila-nikoh masalalari qanday bo‘lgan?
   
5. 
   Hozirgi zamon oilasining qanday asosiy funksiyalari mavjud?
   
6. 
   Oilaning ijodiy va reproduktiv funksiyalari nimadan iborat? Davlatimizda bu borada qabul qilingan qanday me’yoriy huijatlarni bilasiz?
   
7. 
   Oilaning tarbiyaviy funksiyasi deyilganda nima nazarda tutiladi?
   
8. 
   Oilaning kommunikativ funksiyasi nimadan iborat? Javo- bingizni izohlang.
   
9. 
   Oilaning rekreativ funksiyasi nimadan iborat?
   

Oilaning felitsitologik funksiyasi jamiyatimizning faravonligida aks ettirgan dalillarni keltiring.

10. 
    Oilaning regulyativ funksiyasi nimaga xizmat qiladi?
    
11. 
    Oilaning relaksatsiya funksiyasi deganda nimani tushunasiz?
    
12. 
    Nazariy dalillarga asoslangan holda «Oila farovonligi-milliy farovonlik asosidir» mavzusida o‘tkaziladigan bahs-munozaraga tay- yorianing.
    

Bahs - munozara rejasi

1. 
   Oila jamiyatning asosiy bo‘g‘ini. Oila, uning maqsadi va vazifalari.
   
2. 
   Oila tarbiyasini takomillashtirish omillari.
   
3. 
   Oilaning o‘quv daigohlari va jamoatchilik bilan hamkorligi.
   
4. 
   Oila tarbiyasida ota-onaning obro'si. Ota-onaning farzand oldidagi va aksincha burchlari.
   

142