X ibragimov, sh. Abdullayeva

%

\

Ж J	LM	JK	V	%
£	NO	HI	ъ
&	AP	FG	P &

“4

‘O

te_a

e
f>

tft”

ДС DE

£

AV

о
/

'4Й?
21-rasm. Ota-onalaming interpersonal
xulqlaridagi asosiy omillar.
Rasmda tasvirlangan ota-onalarning interpersonal xulqlaridagi asosiy omillar quyidagilardan iborat:
A - ota-onaning oiladagi dominantlik xususiyati-hukm qilisha- di; Ish joyida boshqara oladi, rahbarlik qila oladi, mustaqil qaror chiqaradi, o‘z bolalarida hurmat tuyg‘usini o‘yg‘otadi;
В Ota-onaning egotsentrik xususiyati-maqtanadi, kiborli, o‘z-o‘ziga o‘ta oro beradi, qat’iyatli, o‘ziga ishonchi komil, mus­taqil;
C - raqobatlilik xususiyatiga ega, ekspluatatsiya qilishga moyil, ishonchsizlik bildirishga usta, bolalarida pessimistik tuyg'ulami shakl- lantiradi;
D - agressiv, kinoyali va kinoyaomuz xulqqa ega, qat’iyatli;
E - harakatchan, muholiflarcha harakat qiladi, ochiq, tanqidiy xatti-harakatga ega;
F - tanqidiy-shikoyatchi, jahldor, zug‘iim o‘tkazishga moyil, ginachi, haqiqatparvar, boshqalaiga o'xshamaydi;
132
G shubhachi-ishonchsiz, o'zini o‘zgalardan kam biladi, hushyor; bolalarida ishonchsizlik alomatlarining paydo bo‘lishiga sabab boMishadi;
H — kamtarin - o‘z-o‘zini tanqid ostiga oladi, o‘zini aybdor- larcha his etadi, xulqida tez-tez o‘zgarishlar seziladi, orqa o'rinda boiishni yoqtiradi;
I - o'zini xo‘rlangan, kamsitilgan his etadi, kuchsiz iroda va xarakterga ega, o‘z ishini sidqidildan bajaradi, to‘g‘ri so‘z bo'lishga harakat qiladi, o‘zgalar fikrini ustun qo‘yadi; bolalaridan itoatgo'y- likni talab qilishadi;
J - konformli-tez muloqotga kirishadi, kirishuvchan, o‘ta meh- ribon, nazokatga ega, o‘zgalar maslahati va rahbarligini tan oladi, o'zgalar g‘alabasini chin dildan qabul qiladi, bolalarining fikrini inobatga oladi;
К - giperkonformli-kompromiss (yon berish)ga boradi, yordam- ga muqtoj, farzandlarining fikrini tan oladi, ishonuvchan, takallufli;
L kooperativ-kompromissga boradi, doim ko'nadi, mehri- bonlikka loyiq, oila a’zolari bilan hamkorlikda ishlashni hush ko‘- radi, kirishuvchan;
M giperaffiliativ-do‘stona munosabatda ish qilishni xush ko'radi, ko‘ngilchan, yoqimtoy, kirishuvchan, o‘ta mehribon; bola- lari bilan o‘z tenqurlari kabi munosabatda bo‘lishadi;
N - giperprotektiv ota-onalar-yumshoq, o‘ta his-hayajonga be- riluvchan (ijobiy munosabatda bo'lishga loyiq), kirishuvchan, ko‘n- gilchan. Bolalarining qiziqishlarini inobatga olishadi;
О mas’uliyatli-bildirilgan ishonchni oqlashga harakat qili­shadi, yordamga tayyor, tashabbuskor, o‘zgalar g‘amini yeydi. Bo­lalarida mas’uliyatlilik hissini o'stirishga moyil;
P - avtokratik-hurmat va izzattalab, pedant, dogmaga moyil, boshqaruvchilik qobiliyatiga ega, maslahat berishga usta, o‘zgalarni o'rgatishni xush ko'radi.
Har bir ota-ona interpersonal omillarning besh bosqichini o‘z boshidan albatta kechiradi. Ayniqsa, 1, 2, 5-bosqichlar muhim aha- miyatga ega. 1-bosqich toifasiga mansub ota-onalar o'zgalar tomonidan qabul qilingan xulq-atvor normalarini qabul qilishga tayyor kishilar deb baqolanadi. 2-bosqich guruhiga moyil insonlar esa ko'proq yaqin kishilarining ota-onasi, rafiqasi, qarindosh- urug‘i, do'stlari va hokazolarning axloq normalariga bo'lgan qa- rashlarini inobatga oladi va mazkur qoidalarga binoan yashashga
133
harakat qilishadi. 5-bosqich insonlarning idealiga mos ravishda, o‘zining axloqiy '«Men»ini aks ettiradi.
Tajribalar shuni ko'rsatmoqdaki, 16 ta omilning barchasi «Bo‘y- sunish dominantaligi» va «Do'stona-muholiflik» omillariga aloqa- dor. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, barcha interpersonal omillar ushbu to‘rtta bosqichga tobedir. Ularning kombinasiyasi shaxsning vertikal o‘q orqali to‘rtga bo'lingan aylanadagi bo'laklar o'rnini belgilaydi (bo'ysunish-dominantlik) va gorizontal o‘q (do‘s- tona-muholiflik).
Alohida interpersonal omillar quyidagi aspektlarda belgilanadi (22-rasmga qarang).

1. 
   ichki aylana - adaptiv xulq;
   
2. 
   o‘rta aylana - o'zgalar ta’siri ostida paydo bo‘luvchi xulq;
   
3. 
   tashqi aylana - ekstremal holatdagi xulq.