X bo b. Dvigatellarni elektr toki bilan yurgizib yuborish tizimi

N A Z O R A T SA V O LLA R I VA T O P S H IR IQ L A R
1. Starterning asosiy ко ‘rsatkichlarini keltiring.
2. Starter q a nday asosiy qism /ardan iborat?
3. Starterning ishlash uslubini qisqacha aytib bering.
4. E lektr to k k u ch i bilan yurgizib yuborish tizim i nim alardan iborat?
5. Q aysi turdagi E Y U M la m i bilasiz?
6. E Y U M ning vazifasi nim alardan iborat?
7
.
Tortish relesidagi g 'a lta kla rn in g n o m i va vazifasini aytib bering.
8. E lektr to ki bilan yurgizib yuborish tizim ining asosiy nosozliklari.
9. M asofadan boshqarish tizim ining ka m ch ilik va afzalliklari.

---

XI BO B. DVIGATELLARDAGI ISHCHI ARALASHMANI 
ELEKTR UCHQUNI BILAN 0 ‘T OLDIRISH TIZIMI
1 1 . 1 . E l e k tr u c h q u n i h o s il q ilis h n in g
u m u m iy t u s h u n c h a l a r i
Y o n d irish svechasi — bu havo bilan ajratilgan ikki e le k tro d d an iborat 
m o sla m a b o ‘lib, u lar ora sid a yuqori k u chlanish natijasida hosil boMgan 
e le k tr u c h q u n i y o n ish ka m e ra sid a g i ishchi a r a la s h m a n i alan g a latib
yuboradi. S h u n d a y qilib elek tro d la r orasidagi m aso fa d an u c h q u n o ‘tishi 
u c h u n katta k u ch lan ish hosil qilinishi kerak va bu kuchlanish 16—25 
kVt ni tashkil qilishi lozim.
0 4 oldirish tizimi, b irin c h id a n , akkum ulyatordagi 12V kuchlanishni 
16—25 kV ga aylantirib be rad i, ik k in ch id an , bu k u c h la n ish d a n hosil 
boMgan u c h q u n n i dvigatel silindrlarida ishlash tartibiga b in o a n tegishli 
ish siklida yetkazib be rad i.
1 1 . 2 . O ' t o ld i r is h tiz im in in g
t a s n i f l a n i s h i
0 4 oldirish tizimi q u yidagicha tasniflanadi:
1. U c h q u n hosil qilishni sinxronizatsiyalash b o 'y ic h a - kontaktli va 
kontaktsiz.
2. Energiyani t o ‘plash (yighsh) b o ‘yicha - induktiv va sig‘imli.
3. Birlam chi 44 to k zanjirini u zib -u la sh usuli b o ‘yicha — m ex an ik
va tranzistorli.
4. Y uqori k u ch lan ish impulsini taqsim lash usuli b o ‘yicha — m exanik 
va elek tro n taqsimlash.
5. Y ondirish n in g ilgarilatish burc h ag in i rostlash usuli b o ‘yicha -
m ex an ik a v to m a tla r va elek tro n rostlagichlar.
Energiyani induktiv usulida yig‘adigan (yondirish g ‘altaklari orqali), 
sinxronizatsiyalanishning kontakt usulida, im pulslarning mexanik usulida 
taqsim la y d ig an va yon d irish n in g ilgarilatish burchagini m ex an ik a v to ­
m a tla r y o rd a m id a rostlaydigan о 4 oldirish tizimiga klassik yoki batareyali 
deyiladi va hozirgi v aqtda keng tarqalgandir.
B atareyali o ‘t oldirish tizimi. U shbu tizim quyidagi asosiy asboblardan 
iborat: o ‘zgarm as to k m anbai (a k k u m u ly a to r yoki g e n e ra to r), uzgich- 
taqsim lagich, k o n d e n s a to r , yondirish g ‘altagi va yondirish svechalari. 
Aytib o 4 ilg a n asb o b lar ikkita — birlam ch i va ikkilamchi elektr zanjirni 
tashkil qiladi.
279

---

Birlam chi to k zanjiri q u y idagilarda n iborat: energiya m a n b a i G ,
u z g ic h , y o n d i r i s h g ‘a lt a g i n i n g b i r l a m c h i c h u l g ‘a m i LI va u zg ic h
kontaktlariga parallel ulan g an k o n d e n s a to r C l d a n iborat.
Ikkilam chi tok zanjiri: yondirish g ‘altagining ikkilam chi c h u lg lam i 
L2 d a n , yondirish svechalaridan va yuqori k u chlanish tokni o ‘tkazuvchi 
sim la rd an iborat.
1 1 . 3 . B a t a r e y a l i y o n d i r i s h tiz im in in g
i s h l a s h u s lu b i
Uzgich kontaktlari P r (11.1- rasm) kulachok (m ushtcha) K t o m o n id a n
m exanik ravishda uziladi, kulachok, o ‘z navbatida, dvigatelni taqsim lash 
validan harakat oladi va sh u n in g u c h u n h a m shu tirsakli valdan ikki 
b a ro b a r sekinroq aylanadi.
Yondirish
laqsimlagichi
PR
L 2
II. I- rasm.
B atarey ali yondirish tizim ining chizm asi.
Y o n d ir is h k aliti o c h i l i b k o n t a k t l a r b ir - b i r i g a u l a n ib t u r g a n i d a
b irla m c h i z a n jir d a n to k o ‘ta bosh lay d i, b u n in g n atijasida y o n d irish
g ‘a ltagining b irla m c h i c h u l g 'a m i a tro fid a o ‘z a k d a n c h iq q a n m ag n it 
m a y d o n in in g ku ch chiziqlari hosil boNadi. M agnit m a y d o n in in g kuch 
chiziqlari birlam ch i c h u lg ‘a m bilan birga ikkilam chi c h u lg ‘a m L2 ning 
o ‘ramlariga h a m kirib o ‘tadi. Y ondirish g ‘altagi ku ch lan ish n i k u ch a y - 
tiruvchi tra n s f o rm a to r vazifasini bajaradi. Agar b irla m c h i c h u lg ‘a m d a
ku chlanish 10— 12 V ni tashkil qilsa, ikkilam chi c h u lg ‘a m d a kuchlanish 
300—400V g a c h a oshadi.
Y o n d irish s v e c h a sin in g e le k tr o d la ri o ra sida gi h a v o m a so fa sid a n
(tirqishdan) elektr uchquni o ‘tishi uchun kamida 16000—20000 V kerak boMadi.
B u n d a y yu q o ri k u c h la n is h im pulsi b irla m c h i to k zanjiri uzgich 
kontaktlari t o m o n id a n uzilishi bilan hosil boNadi, c h u n k i to k y o ‘nalishi 
bilan m agnit m ayd o n in in g kuch chiziqlari h a m keskin y o 'q o la boshlaydi. 
M agnit kuch chiziqlari katta tezlikda o ‘zak t o m o n g a intilib, ikkilamchi 
c h u l g ‘a m o ‘r a m l a r i n i k esib o ‘t a d i . B u n in g n a t i j a s i d a i k k i la m c h i
280

---

c h u lg ‘a m d a 16—25 kV g ac h a yuqori kuchlanishli elektr yurituvchi kuch 
( E Y U K ) hosil b o ‘ladi va shu tufayli y o ndirish svechasi elektrodlari 
o ra sid a n ele k tr u c h q u n o ‘tadi.
B irlam chi to k zanjiri u z ilg an d a y o ndirish g ‘altag in in g b irla m c h i 
c h u lg 'a m id a h a m 200—400V o ‘z - o ‘zini induksiyalash E Y U K toki hosil 
b o ‘ladi, uning yo‘nalishi ikkilamchi ch u lg la m d a n chiq q an tokka q a r a m a - 
qarshi boMadi. S h u n in g u c h u n bu to k ochilib turgan uzgich kontaktlari 
o r a s id a n u c h q u n l a n i b o ‘t a d i , n a t i j a d a u l a r t e z - t e z k u y ib , k ic h ik
kuchlanishli tokni o ‘tkazishi m um kin. Kontaktlarga parallel ulab q o ‘yilgan 
k o n d e n s a t o r S I o ‘z - o ‘z i n i i n d u k s i y a l a s h E Y U K ni q a b u l q ilib
k o n ta k tla rn i ku y ish d an saqlaydi. U n d a n keyin k o n d e n s a to r d a g i tok 
b i r l a m c h i c h u l g ‘a m o rq a li ra z r y a d s iz la n is h i n a tija s id a ik k ila m c h i 
c h u lg ‘a m d a to k hosil boMishiga olib keladi. Bu ra zryadlanish bilan 
i n d u k t i v f a z a s i u z o q r o q d a v o m e t a d i . Bu h o i , o ‘z n a v b a t i d a ,
a r a la sh m a n in g yaxshiroq yonishini t a ’minlaydi.
1 1 . 4 . B a t a r e y a l i y o n d i r i s h tiz im in in g a s b o b l a r i
1 1 . 4 . 1 . Y ondirish s v e c h a l a r i
Y o n d i r i s h s v e c h a l a r i j u d a q i y i n s h a r o i t d a is h l a y d i , b e r il g a n
u c h q u n n in g haro rati 10000 К ni tashkil qiladi, kuchlanishi esa 25— 
30kV g acha yetadi. Yonish kamerasidagi harorat 2800 К gacha ko‘tarilishi 
m u m k in . B unday sh aro itlard a ishlaydigan yon d irsh svechalari: elektr 
erroziyaga c h id a m li boMishi; h a r o ra tn i qisqa v aq td a past va yuqori 
m i q d o r d a o ‘zga rish ig a c h i d a m l i b o ’lishi; y u q o ri izolyatsiyalash va 
g e r m e tik x u susiyatlarga ega boMishi; y o n ish k a m e r a sid a jo y la s h g a n
svec haning pastki qism id a n issiqlikni silindrlar kallagiga yaxshi uzatishi 
va elektrodlarni o ‘z i d a n - o ‘zi tozalanishi m u m k in boNishi kerak.
S v ech a la r silindrlar kallagiga b u ra b q o ‘yiladi. S vech a n in g m etalldan 
tayyorlangan qismi (4) ga (11.2- rasm) markaziy elektrodi mavjud izolyator
(2) p a rc h a la n ib m a h k a m la n g a n . Y on elek tro d (6) svecha korpusiga 
p a y va ndla ngan.
M a r k a z i y e l e k t r o d 1 3 X 2 5 T y o k i X 2 0 N 8 0 r u s u m l i p o ’l a t d a n
tayyorlangan, y o n elektrod esa N M s - 5 rusumli qotish m a d an tayyorlanadi. 
Svecha sovitilishini yaxshilash m aqsadida (svechaning 90% issiqligi uning 
rezbali qism i va k orpusining pastki halqasi orqali silindrlar kallagiga 
uzatiladi) unin g korpusi va izolyator orasiga issiqlik o 'tk a z u v c h i halqa, 
svecha korpusi tagiga esa m isd a n yasalgan zichlagich halqa o ‘rnatiladi. 
Svechaga uzatilad ig an issiqlik m iq d o rin i ch e k la sh u c h u n issiqlikdan 
z o ‘riqish darajasi tu rlic h a boNgan dvigatellarga turli kalil sonli svechalar 
o ‘rnatiladi (tavsiya qilinadi).Kalil soni 100—260 b o ‘lgan svechalar «issiq» 
deb aytiladi va k o ‘p h ollarda odd iy avtom obil dvigatellariga o ‘rnatiladi.
281

---

11.2- rasm.