О. Р. Райимбердиева бухгалтерия ҳисоби, ИҚтисодий таҳлил ва аудит

Идентив ўқув мақсадлари: 
2.1. 
Маҳсулот турлари бўйича таннарх таҳлилини изоҳлаб бера олади. 
2.2. 
Муомала харажатлари таҳлилини изоҳлаб, тушунтириб бера олади. 
2-савол баёни. Маҳсулот турлари бўйича таннарх таҳлили. Муомала харажатлари 
таҳлили. 
Алоҳида маҳсулот турлари бўйича ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олиш 
ва маҳсулотлар таннархини аниқлаш, молиявий натижага даҳлдор бўлган элементларни 
иқтисодий жараёнларнинг тури, ўрни, жойи ва жавобгарлик бўйича ҳисобга олиниши ва 
назорат қилиниши корхонанинг хўжалик-молия фаолиятини бошқаришда муҳим 
ҳисобланади. Алоҳида олинган маҳсулотлар ишлаб чиқариш таннархини аниқлашга ҳисоб-
китобларнинг муҳим объекти сифатида қаралади. Бунда маҳсулот таннархининг тўғри 
аниқланишига аҳамият берилади. Маҳсулотлар таннархини аниқлаш ва ҳисобга олиш, 
молиявий натижавийликни таркибли ўрганиш билан бирга, фойданинг шаклланиш 
қаторларини тўғри баҳолаш имконини беради. 
Алоҳида олинган маҳсулотлар таннархининг таҳлили харажатларни иқтисодий 
элементлар бўйича эмас, балки харажат моддалари бўйича ўрганишни, уларнинг режага ва 
ўтган йилларга нисбатан ўзгаришларига баҳо беришни ҳамда ўзгариш сабабларини 
тасифлайди. Алоҳида олинган маҳсулотлар ишлаб чиқариш таннархини аниқлаш ва таҳлил 
этиш ишлаб чиқаришни бошқаришда сарфлар ва даромадларнинг юзага чиқиш ўринларига 
тўғри баҳо бериш имконини беради. 
Маҳсулотлар ишлаб чиқариш таннархига ва унинг ўзгаришига таъсир этувчи 
омилларни харажат моддаларининг ҳар бир тури бўйича алоҳида таркиблаш мумкин. 
Масалан, материал харажатлар ёки хом ашё харажатлари қатори бўйича харажатлар 
ўзгаришига моддий сарфлар меъёрининг ўзгариши, уларнинг сотиб олиш баҳоларининг 
ўзгариши таъсир қилса, меҳнат ҳақи харажатларининг ўзгаришида ишчилар сони ва бир 
ходимга тўғри келадиган иш ҳақларнинг ўзгариши таъсир қилади. Амортизация харажатлари 
бўйича ҳам худди шу шаклда таркиблашни айтиб ўтиш мумкин, яъни, амортизацияланган 
қийматнинг ўзгариши, амортизация меъёрлари, шунингдек амортизация ажратмалари 
ажратиладиган асосий воситалар тури, салмоғиги боғлиқ ва ҳ.з. Омиллар таъсирини 
аниқлашда ҳар бир таъсир бирлиги алоҳида ва бошқа омиллар таъсирисиз ўрганилади. 
 
111 
114 

---

ташкил этуви барча харажатлар тушунилади. Ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олиш 
ва таҳлил этишнинг услубий ва меъёрий шакли Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги 
томонидан 1999 йил 5 февралда қабул қилинган 54-сонли “Маҳсулот (бажарилган иш, 
кўрсатилган хизмат)лар ишлаб чиқариш таннархи, маҳсулот (иш бажариш, хизмат кўрсатиш) 
ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ва молиявий натижаларнинг шаклланиш 
тартиби тўғрисида”ги Низом билан белгиланади. 
Маҳсулотларни ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган таркибини иқтисодий 
элементлар ва моддалар бўйича қуйидаги иқтисодий элементлар ва моддалар бўйича 
қуйидаги таркибда бериш мумкин (11-жадвал). 
Ишлаб чиқариш харажатларини иқтисодий элементлар ва моддалар бўйича 
ўрганиш қуйидагича фарқланади: бўлимлар ва корхона бўйича жами харажатлар фақат 
иқтисодий элементлар бўйича ўрганилади, маҳсулотлар тури ва туркуми бўйича эса ишлаб 
чиқариш харажатлари калькуляция моддалари асосида кўриб чиқилади. Таҳлил этишда 
ишлаб чиқариш харажатларининг жами ўзгариши ва унинг таркиб бўйича ўзгаришлари 
мутлақ ва нисбий жиҳатдан ўрганилади. Нисбий жиҳатдан ўрганишда ҳар бир туркум 
харажат моддаси ёки элементнинг жами ишлаб чиқариш харажатлари таркибидаги салмоғига 
баҳо берилади.