О. Р. Райимбердиева бухгалтерия ҳисоби, ИҚтисодий таҳлил ва аудит

Муомала харажатлари
, асосан мутлақ суммада ўрганилади. Шунингдек, нисбий 
даражаси ва ўзгаришларига ҳам катта аҳамият берилади. Бу таркиб харажатларнинг товар 
айланишига бўлган нисбий даражаси орқали аниқланади. Таҳлилнинг бу борадаги вазифаси-
110 
115 

---

харажатларини турли белгилари бўйича таркиблашимиз мумкин.
Харажатларнинг туркумланиши 
Харажатларни туркумлаш белгиси 
Харажатларнинг туркумланиши 
1 
2 
Юзага чиқиш шаклига кўра 
Асосий ишлаб чиқариш фаолияти бўйича 
Молиявий фаолият бўйича 
Тасодифан, кутилмаган ҳолатлардан 
Маҳсулот таннархига қўшилишига 
кўра 
Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига киритиладиган 
Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига киритилмайдиган 
Юзага чиқиш ўрни бўйича 
Бўлим бўйича 
Цех бўйича 
Участка бўйича 
Ва ҳ.з. 
Жавобгарлик марказлари бўйича 
Бош инженер 
Бош электрик 
Лаборатория бошлиғи 
Цех бошлиғи 
Участка бошлиғи 
Бўлим бошлиғи ва ҳ.з. 
Сотиш ҳажмига ҳисобдор 
чиқарилишига кўра 
Маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари 
Давр харажатлари 
Даврига кўра 
Жорий давр харажатлари 
Келгуси давр харажатлари 
Солиққа тортиладиган фойда 
суммасининг аниқлашда ҳисобга 
олинишига кўра 
Солиққа тортиладиган базага қайта қўшиладиган доимий 
тавофутлар 
Солиққа тортиладиган базага қўшиладиган даври бўйича 
тавофутлар 
Солиққа 
тортиладиган 
базани 
аниқлашда 
ҳисобга 
олинмайдиган харажатлар 
Маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига 
мувофиқ 
Ўзгарувчан харажатлар 
Ўзгармас, доимий харажатлар 
Маҳсулот таннархига қўшилишига 
қараб 
Тўғри харажатлар (бевосита) 
Эгри харажатлар (билвосита) 
Молиявий натижаларга даҳлсизлиги 
бўйича 
Маҳсулот таннархига қўшиладиган харажатлар 
Фойда ҳисобидан қопланадиган харажатлар 
Иқтисодий элементлар бўйича 
Ашёвий харажатлар 
Меҳнат ресурслари бандлиги бўйича ва улар номидан 
қилинадиган харажатлар 
Давлат ва унинг номидан иш кўрувчи ташкилотларга турли 
ажратмалар 
Меҳнат 
воситаларидан 
фойдаланиш 
харажатлари 
(амортизация, уларни сақлаш, асраш ва фойдаланиш 
харажатлари) 
Таҳлил этишда ўрганиш объекти ва таҳлил мақсадидан келиб чиққан ҳолда корхона 
харажатларининг у ёки бу туркуми бўйича ўзгаришлар ва ўзгариш сабабларига баҳо 
берилади. Таққослаш ёки қиёсий ўрганишда жорий давр ва ўтган йил маълумотлари, режа 
кўрсаткичлари, ўртача кўрсаткичлар ва тармоқ бўйича бошқа маълумотлар олинади. 
Таққослашда кўрсаткичлар бўйича мутлақ ўзгаришлар нисбий кўрсаткичларни қўллаш 
орқали тўлдирилади. Муҳим жиҳати шундаки, эътибор динамик ўзгаришлар ва уларни 
таққослашдаги муаммоларга қаратилади. Бу муаммолар бевосита маълумотларнинг 
таққослаш вазнлари ва уларнинг бир ҳил кучда эмаслиги билан белгиланади. Маҳсулот 
ишлаб чиқариш ҳажмини баҳолашда таққослама баҳоларнинг қўлланилиши каби ишлаб 
чиқариш харажатларини ҳам динамик жиҳатдан тўғри баҳолаш услубини яратиш лозим. Бу 
масалада кўпроқ харажатларни нисбий кўрсаткичлар асосида ўрганишда фойда беради. 
Харажатларнинг таққослаш кўрсаткичига нисбатан ўзгаришлари ва ўзгариш сабабларига 
эътибор қаратилади.