Вазирлиги тошкент давлат миллий рақс ва хореография олий

 
 

---

39 
FRANSUZ TEATRI 
Fransiya XIX asr jahon teatr madaniyati tarixida alohida nufuzli o'ringa ega. Fransuz burjua 
inqilobi fransuz san'ati rivojiga alohida ta'sir ko'rsatdi. 1791-yili Ta'sis majlisi teatr haqida 
alohida dekret qabul qildi. Bunga ko'ra fransuz teatrlari orasida hukm surib kelgan imtiyozli va 
im-tiyozsiz teatr degan farqlash maqomlari bekor qilindi, kimki istasa, unga teatr ochish huquqi 
berildi. Shuning natijasida bir yil ichida Parijning o'zida o'n sakkizta yangi teatr ochildi. 
Klassitsizm an'analari boshqa mamlakatlarga qaraganda Fran-siyada chuqur ildiz otgan edi. 
Bu hoi g'oyaviy maslagidan qat'i nazar romantiklarni o'zaro birlashib, shu oqim aqidalariga 
qarshi kurashga da'vat etdi. 
XIX asrning o'rtalarida Balzakning realistik san'ati yuksak na-munalar bera boshlaydi. V. 
Gyugo, A. Dyuma (otasi), A. de Vini romantik dramalarining teatr amaliyoti bilan bog'liqligi 
1820— 1830-yillar Fransiya teatr hayotining muhim yutuqlariga aylandi. 
VIKTOR GYUGO (1802-1885
-y.) 
Viktor Gyugo romantik teatr olamida yirik nazariyotchi va dramaturg sifatida tanildi. V. 
Gyugoning allaqachon ona tilimizga ag'darilgan «Xo'rlanganlar», «Dengiz zahmatkashlari», 
«Kazetta», «Gavrosh» kabi asarlari adib hayotligi davridayoq unga katta shuhrat keltirgan, 
xalqlar orasida keng tarqalgan edi 
Gyugo Napoleon qo'shinida xizmat qilgan general oilasida tug'ilgan. Gyugoning 
dunyoqarashi 20-yillar fransuz inqilobiy mu-hiti ta'sirida shakllanadi. Adolatsizlikka nisbatan 
murosasizlik ru-hida tarbiyalanganidan uning asarlari insonparvarlik g'oyasini ulug'lash bilan 
ajralib turadi. 
Gyugo, awalo, romantizm uslubining nazariyachisi sifatida tanildi. Uning ilk «Kromvel» 
(1827) romantik dramasida berilgan so'zboshi ushbu uslubning tub tamoyillarini asoslash bilan 
e'tibor topdi. U klassitsizmning san'atkorni ma'lum qoidalar doirasida cheklab qo'yishini keskin 
tanqid ostiga oldi. «Qoida ham yo'q, na-muna ham, - dedi u. — Drama tabiat aks etadigan 
ko'zgudir. Le-kin, agar bu shunchaki usti tekis, silliq oyna boisa, u borliqning rang-tusini emas, 
faqat bemavj surati aksini beradi, xolos. Drama shunday yig'iq ko'zguki, unda chaqin nurga, nur 
alangaga aylanishi kerak». «San'atkor voqealar olamidan go'zalini emas, balki o'sha voqealarga 
xosini tanlab oladi», deb ta'kidladi Gyugo klassitsizm aqidasiga shama qilib. 
«Kromvel» asarining so'z boshisida romantik bo'rtma (grotesk) nazariyasiga alohida o'rin 
ajratilgan. Bo'rtma muallif tomonidan kuchaytirish, qabartirish ma'nosidagina tushunilmaydi. 
Gyugo bo'rtmadan bir-biriga zid va bir-birini inkor qiluvchi holatlarni o'zaro uyg'unlashtirish 
vositasi sifatida ham foydalandiki, bu voqea ko'lamdorligini yana ham bo'rttirib ko'rsatishga 
imkon yaratdi. Hayot rang-barangligi buyuklik va pastkashlik, musibat va kulgi, go'zallik va 
xunuklik uyg'unligidan bunyodga keladi. Gyugo san'atda bo'rtma omilini mohirona qo'llagan eng 
namunali san'atkor deb Shekspirni tan oldi. «Bo'rtma har o'rinda o'zini o'zi ko'z-ko'z qiladi,— 
deydi V. Gyugo,— zero to'pori kimsa o'tli ehti-roslardan xoli bo'lmaganidek, ulug'vor zotlar ham 
pastkashlikka boradi, kulgili ahvolga tushish ham hech gap emas. Shu bois bu omil sahnada 
doimo o'zini ko'rsatib turadi: tragediyaga goh kulgi baxsh etsa, goh iztirob bag'ishlaydi. 
Dorifurushning Romeo bilan, uch alvastining Makbet bilan, go'rkovning Hamlet bilan antiqa 
uchrashib qolishlari ham shu bo'rtma vositachiligidandir*. 
Gyugo «Kromvel» asaridagi so'zboshida olg'a surilgan qoi-dalarga binoan badiiy 
namunalarni yaratishga chog'langan, lekin asarning dramatik tarqoqligi bunga imkon bermagan 
edi. 
Gyugoning keyingi «Marion Delorm* (1829) pyesasi roman-tizm tamoyillari tugal va 
mohirona namoyon bo'lgan drama tarzida dunyoga keldi. Mazkur asarda saroy aslzodalar 
jamiyatiga qarama-qarshi qo'yilgan «quyi tabaqa»dan chiqqan romantik qahramon siy-mosi qad 
ko'tardi. Pyesada nasl-nasabi betayin Didye degan yigit-ning Marion Delorm degan qizga bo'lgan 
muhabbati va qirollik tazyiqiga uchrab maxv boiishi haqida hikoya qilingan edi. Voqea 1638-yili 
Lyudovik XIII saroyida ro'y beradi. Asardagi kuchlar rasamati shundayki, qahramonlarning 

---

40 
oiimidan o'zga chorasi yo'q. Didye va Marion Delorm halok bo'ladilar, lekin ularning ruhiy 
beg'uborligi, mardligi zulm va zo'rlikka qarshi ezgulik tantanasi tarzida namoyon bo'ladi. 
Muallif bosh vazir Reshilye obrazini yaratishda alohida ma-horat ko'rsatgan. U biron marta 
tomoshabin qarshisida ko'rinmaydi, ammo ichdan pishgan, ayyor, yovuz shaxs tarzida yaqqol 
namoyon bo'ladi. U asarning oxiridagina Marion Didyega nisbatan qoilanilgan o'lim jazosi bekor 
qilinishini iltijo qilib so'raganda, taxtiravon pardasi ortidan uning mash'umona «Yo'q, bekor 
qilinmaydi!» degan dahshatli ovozi eshitiladi. 
«Marion Delorm» asari XIX asr lirik she'riyatining ajoyib na-munasi sifatida tug'ilgan edi. 
Gyugoning jonli va shoirona tasviri Didye va Marion muhabbatjni tarannum etuvchi ko'tarinki 
sah-nalar bilan ajib uyg'unlik kasb etgan edi. 
«Ernani» (1830) Gyugoning sahna yuzini ko'rgan birinchi asari bo'ldi. Uni namunaviy 
romantik drama deyish mumkin. Unda erkin sevgi, insoniy qadr-qimmat, or-nomus tuyg'ulari 
ulug'langan. Pyesa- qahramonlari qonli intiqom jazavasiga tushadilar, chin sevgi yo'lida 
jonfidolik ko'rsatadilar; isyonkorlik ohangi asarning bosh qahramoni romantik qasoskor Ernani 
obrazi orqali ifodalangan. Ernanining qirol va o'rta asrcha qora kuchlar bilan to'qnashuvi asarni 
fojiona nihoyalanishiga olib keladi. Asosiy voqealar xabarchi-lar orqali ma'lum qilinuvchi 
klassitsistik tragediyaga zid ravishda Gyugo dramasida romantizm talablariga binoan barcha 
voqealar sahnaning o'zida sodir bo'ladi. Bu yerda klassitsizmga xos birlik qoidalariga ham rioya 
qilinmaydi; qahramonlarning shiddatli his-tuyg'ulari klassitsizm dramasining tantanavor 
jaranglovchi ohang-dor nazmiy ifodalaridan o'zining jonli va jo'shqinligi bilan ajralib turadi. 
«Ernani» dramasi 1830-yilning boshlarida «Komedi Fransez* teatrida sahnaga qo'yiladi. 
Spektakl «romantizm»ning yirik g'alabasiga aylandi. 
Gyugo ijodining demokratik ruhi uning «Shohona ishrat», (1832), «Ryui Blaz» (1838) 
asarlarida ayniqsa yaqqol namoyon bo'lgan. «Ryui Blaz» asarida voqea XVII asrda Ispaniyada 
ro'y beradi. Unda malay Ryui Blazning ayyor va riyokor xojasi qi-rolichadan qasos olish payiga 
tushadi. Shu maqsadda Ryui Blazga sayoq bir qarindoshi — don Sezar de Bazan nomini berib, 
uning qirolicha o'ynashiga aylanishiga erishadi. Ryui Blaz qirolichaning jazmaniga aylanib, 
saroydagi eng nufuzli shaxs darajasiga chiqadi. Hukmdorlik sharafiga faqat shu soxta don Sezar 
de Bazan loyiq boiib chiqadi. Malay ko'ngli pok inson edi, oilaviy kengashda yurtni xonavayron 
qilgan saroy a'yonlarini fosh etuvchi so'z aytadi, so'ng o'zi zahar ichib nobud bo'ladi; uning nomi 
ham, qirolicha bilan ishqiy munosabatlar ham sirligicha qoladi. 
Pyesada lirik nafosat va shoirona ruh siyosiy hajv bilan uyg'un tarzda namoyon bo'lgan. 
Pyesada hech vaqosi qolmagan mayxo'r, sayoq zodagon don Sezar obrazini kiritish bilan Gyugo 
unda bi-rinchi bor romantizmning fojeiy hangomabop ohanglanii o'zaro uyg'unlashtirish usulidan 
foydalandi. 
O'zbek sahnasiga Gyugo Respublika yosh tomoshabinlar teatrida qo'yilgan «Gavrosh» asari 
bilan kirib kelgan. 1972-yili uning «Qirolning dil xushi* («Shohona ishrat»ning E. Vohidov 
tomonidan ilk tarjimasi shunday nomlangan) asari Andijon teatrida (rej. R. Hamidov), so'ng 
televideniyada sahnalashtirildi. Tribule rolini Andijonda A. Ibrohimov televideniyada H. 
Umarov ijro et-ganlar.