Вазирлиги тошкент давлат миллий рақс ва хореография олий

«Don Karios» 
asarida shunday ruh o'z ifodasini 
topgandir. Pesada taxt merosxo'ri don Karlosning o'z o'gay onasi, ispan qiroli Filipp II ning yosh 
xotiniga bo'lgan baxtsiz muhabbati haqida hikoya qilingan. Pyesa Bastiliyani qo'zg'olonchilar 
egallashidan ikki yil awal, 1787-yili tamomlanadi. Shundan keyin pyesaga ancha o'zgarishlar 
kiritiladi: undan, masalan, Niderlandiyaning ispan bosqiniga qarshi kurashi mavzusi o'rin oladi. 
Don Karlos va Elizaveta butun kuch va e'tiborlarini Niderlandiyaga yordam berishga qaratadilar 
va shu bahonada o'zaro sevgilarini ham unutadilar. 
«Don Karlos* yuksak darajada haqqoniy asar sifatida qabul qi-linadi. «Qaroqchilar»ning 
jasurona g'oyasidan qoyil qoldim, ♦Fiesko* xayratlanarli, lekin shunday salohiyat sohibining 
oddiylik va tabiiylikka yaqinlashuviga doimo shubha qilib kelardim. Lekin bizning «Karlos» 
shubhamning asossiz ekanini ko'rsatdi»,-deb yozdi Shillerga Germaniyaning ulkan aktyori 
Shreder. Mazkur pyesada markiz Pozadek romantik qahramon paydo bo'ladi. Shiller 
qahramonlari ko'pincha «g'oya jarchi*lari bo'lib kelganlar. Ana shu jihat markiz Pozada boshqa 
qahramonlarga qaraganda yana ham quyuqroq aks etgan. U Shillerning XVIII asrdan XVI asrga, 
Filipp II saroyiga jo'natilgan shaxsiy vakili yanglig' zohir bo'ladi. 
Markiz Poza — ilk ma'rifatparvarlik g'oyalarining ifodachisidir. Lekin ba'zan bu g'oyalar 
yangichasiga, ulug' fransuz inqilobiga hamohang tarzda karomatli g'oyalar tarzida jaranglaydi. 
Ma'lumki, inqilobning birinchi davrida monarxiyani ag'darib tash-lash masalasi qo'yilgan 
emas. Ma'rifatparvarlar xalq tashvishini chekadigan mehr-shafkatli qirol g'oyasini olg'a 
surganlar. Markiz Poza (inqilobning dastlabki notiqlari chaqiriqlariga monand tarzda) yakka taxt 
sohibi ma'qul, negaki, u o'z taxtida o'tirib, olam rivojini o'z qonuni bo'yicha boshqarib turadi, deb 
hisoblaydi. «Odamlarga erk bering, ey olampanoh, ular so'zlarini erkin ayta olsinlar*, deydi u 
qirolga qarata. 

---

36 
Lekin shu bilan birga Poza ag'dar-to'ntar o'zgarishlar qilish ta-rafdori emas. U zo'ravonlik 
bilan ozodlikka erishib bo'lmaydi, ozodlik hadya etilishi kerak, deb hisoblaydi. U «inson o'zini 
o'zi topishi kerak* degan fikrga boradi. 
Shillerning tarixiy mavzuda yozilgan asarlari orasida «Mariya Styuart (1800) 
ma'rifatparvarlik realizmi sohasida erishgan eng yirik yutug'i bo'ldi. Unda, umuman nemis 
dramaturgiyasi erishgan yutuqlar bir nuqtaga jo bo'lgandek uyushiq tarzda namoyon bo'lgan. 
Shiller oMariya Styuart»ni tahliliy drama deb atagan. Bu ta'bir bo'lib o'tgan, endi rivojlanishi 
lozim bo'lgan voqea pyesaga asos bo'lganligini anglatadi. Muallif barcha voqealar kechimini 
ko'rsatmaydi, balki ularning eng qaynoq nuqtalarini chizib tahlil etadi. Shiller «Shoh Edip»ni shu 
toifadagi pyesa uchun namunaviy asar deb hisoblagan. Lekin, Shiller Sofokl asarining tashqi to-
monini tiklagan emas. Shillerning antik merosni chuqur o'rganishi unga yangi toifadagi 
psixologik fojiani yaratishda yordam berdi. 
♦Tahliliy drama* ham sahnoboplik va hayotiy haqqoniylik talablariga javob berishi shart edi. 
«Mariya Styuart* asari awal uzoq davom etgan o'zaro kurash va fitnalardan so'ng Shotlandiya 
qirolichasi Mariya Styuartni ingliz qirolichasi Yelizaveta Tyudor asira qilib olishi vaqtidan 
boshlanadi. Gap hayot yo mamot ustida boradi. O'tgan barcha umr masofasiga teng sanoqli 
kunlar, balki soatlar ikki shaxs qismatini hal qilayotgan edi. 
Yelizavetaning taxt sohibasi bo'lib qolishi omonat bir gap: u millatning chin g'amguzori, 
tayanchi bo'la oladimi? Uning taqdiri shunga bog'liq. Shu bois Shiller Yelizavetani ikki xil 
qiyofada ko'rsatadi. Shiller tasvirida u qirolicha sifatida millat fazilatining timsoli, lekin ayol 
qiyofasida esa shafqatsiz, riyokor zotdir. 
Mariya o'zgacha obraz. Mariya Styuart asli tarixda qora kuchlarning tayanchi bo'lib kelgan. 
Uning ingliz taxtiga chiqishini butun Ovro'po mutaassiblari intiqlik bilan kutgan edilar. Shiller 
Mariyani ham ikki qiyofada ko'rsatadi. Muallif Mariyaning jinoyat-larini yashirmaydi, lekin uni 
hukmdorlik martabasi buzganini ham ko'rsatib o'tadi. Hibsda o'tgan oylar Mariya uchun 
poklanish davri bo'ladi. U shu chor devor ichida hukmdor sifatida emas, oddiy inson nigohi bilari 
qarashga o'rganadi, g'am-alam nima ekanini his qiladi. Qatl onlari yaqinlashgan sari, Mariyada 
ruhiy komillik yeti-lib boraveradi. U taqdiri azaldan nola chekib, falakka iltijo qiladi. U umr 
bo'yi azob-uqubatlar to'fonida toblanib, gunohi to'kilib, o'zini-o'zi topishga chogianib turgandek 
bo'ladi. 
«Mariya Styuart» Shillerning psixologik drama sohasidagi eng yirik yutug'i bo'ldi. Ushbu 
asari ustidagi ishlari yakunlanar ekan, nomi yetti iqlimga ketgan dramaturg: «Nihoyat, 
dramaturgiyaning tub mohiyati nima ekanini anglay boshladim, kasb ko'nikmasini egallay 
boshladim*, deyishga jazm etadi. 
Lekin uning umr shamidan ozgina qismi qolgan edi. Yangi asr boshlarida Ovro'poda uning 
o'lgani haqida ora-sira mish-mishlar eshitilib turadi. Uning 1805-yil 9-mayda vafot etgani rost 
bo'lib chiqadi. 
Nemis ma'rifatparvarlik dramaturgiyasining o'zbek teatri tari-xida sezilarli o'rni bor: o'zbek 
sahnasida G'arb dramaturgiyasidan sahnalashtirilgan birinchi asar Shillerning «Makr va 
muhabbat* (1921) tragediyasi bo'ldi. «Qaroqchilar» ham ayni shu davrda qo'yildi va bu ikki asar 
bir necha bor qayta-qayta talqin etilib, ko'plab o'zbek aktyorlarining ijodiy kamolotida ma'lum 
o'rin oldi. Gyotening mashhur «Faust* asari Erkin Vohidov tomonidan tar-jima qilinishi ham 
o'zbek kitobxonida nemis mumtoz adabiyotiga nisbatan katta qiziqish uyg'otdi.