|
SAHNA SAN'ATI
XVIII asrning 30-yillarida Leypsig shahrida iste'dodli aktrisa teatr tashkilotchisi Karolina
Neyber tomonidan nemis teatri tarixiga «Leypsig maktabi* nomi bilan kirgan teatriga asos
solindi. Shu asrning o'rtalarida ijod gulshaniga kirib kelgan deyarli barcha yirik nemis aktyorlari
o'z faoliyatlarini shu teatrda boshlaganlar. Ular klassitsizmning rol va matn ustida ongli ishlash
yo'riqlarini shu Lepsig sahnasida egallaganlar.
XVIII asrda nemis teatrida yuz bergan eng shonli davr ulug' aktyor va rejissor Fridrix
Lyudvig Shryoder (1744—1818) ning nomi bilan bog'iiq. Shryoderning nemis teatri oldidagi
tarixiy xizmati Shekspir asarlarini sahnaga qo'yish va ularda o'zi bosh rollarni ijro etishda
37
ko'rindi. Uning bu boradagi faoliyati «Hamlet» asarini qo'yishdan boshlandi. Spektakl
premyerasi 1776-yil 20-sentabrda katta muvaffaqiyat bilan o'tadi. Shundan so'ng «Otello»,
«Venetsiya savdogari*, «Har narsaning me'yori yaxshi», «Qirol Lin>, «Richard III», «Genrix
IV* «Makbet» asarlari qo'yiladi. Shryoder Hamletning ichki dard-alam va ruhiy iztiroblarini
butun murakkabligi bilan ifoda etib bergan edi. Shryoderning yana bir eng e'tiborli roli — «Lir»
edi. «Uning o'tli qarashlari, - deb yozgan edi zamondoshlaridan biri, — og'riqli qalb jazavasi
birgina sahna davomida obrazni tubdan o'zgartirib yubordi. Uning ko'zlaridan chaqmoq
otilgandek, yuzi qizarib ko'pchib ket-gandek bo'ladi. Gavdasining har bir qismi jarohat olgan
misol titraydi, lablari qaltiraydi, qo'llari ko'kka ko'tariladi, momaqaldiroq gumburi-dan uzilib
tushgandek dahshatli ovozda nasl-nasabiga tavqi la'nat toshlarini otadiki, tomoshabinni ham
titroq qoplab oladi*. Bu shunday dahshatli qaig'ish ediki, Gonerilya rolini ijro etuvchi aktrisa bu
qarg'ishning bolalariga tegishidan cho'cliib, Shryoder bilan chiqishdan bosh tortgan.
Shryoder ham Garrik singari ma'rifatparvarlik realizmiga suya-nib ish ko'rgan. «Ham his-
tuyg'u va aql-idrok uyg'unligi» uchun kurashdi va o'z shijoatini mohirona tarzda boshqara bildi.
U har bir rolning ayricha, o'ziga xos qiyofada ajralib turishiga alohida e'tibor berar edi. «Men har
bir rolning o'ziga yarashiq ifodasini topishga urinaman. Natijada, rol boshqacha emas, aynan o'z
turqi va qiyofasini topadi*, der edi u. Shryoder o'z ijodi bilan Germani-yada ma'rifatparvarlik
realizmi rivojining eng yuqori cho'qqisini belgilab berdi. Uni «nemis Garriki* deb atasa ham
bo'lardi, lekin u nemis Shryoderi edi; uning shuhrati o'ziga yetib ortardi.
1780-yillarda Germaniyada klassitsizm uslubi kuchayadi. Shu yo'nalishga asoslangan Gyote
boshliq Veymar teatri nemis sahna san'ati rivojida katta ahamiyatga ega bo'ldi. Ulkan san'atkor
boiganligidan Gyote fransuz klassitsizmiga mutelarcha taqlidchi bo'lib qolmadi. Aslini olganda,
u klassitsizm uslubiga moslangan ma'rifatparvarlik realizmi yo'nalishida ish ko'rgan edi. Gyote
bir xil rollarni ijro etish.usuli, «amplua»ni tan olmadi, u lanj, loqayd kim-salar rollarini shijoatli
aktyorlarga ham beraverdi. Bu bilan u o'zidan uzoqlashib, o'zgalar qiyofasiga kirish usulini
ko'zlar edi. Uning teatri repertuari klassitsistik tragediyalar qatori Shekspir, Shiller, Kalderon,.
Gotssi va boshqa jahon dramaturglari asarlariga asoslangan edi. Muhimi, repertuarda shoirona
ruhdagi asarlar bo'lishi kerak edi. Veymar teatri aktyorlari Germaniyada she'rni eng yaxshi
o'qiydigan kishilar bo'lishgan. Ularning ulug'vor, biroz tantanavor nutqiy ifodalari shoirona ruh
bilan uyg'unlashib, teatrni chin nafosat gulshaniga aylantirgan edi. Gyotening san'ati zamon
ruhiga va jahoniy o'zgarishlarga mos bo'lib tushdi.
Lekin shu bilan birga, Veymar sahnasi eski klassitsizm teatriga xos shaki va aqidalardan xoli
emas edi. Bu Gyote tuzgan «Aktyorlar uchun qoidalar»da o'z. izini qoldirdi. Bu risolada
klassitsizmning qoida va amaliyotini chuqur bilgan san'atkorning qarashlarigina emas,
Lessingning nazariy qarashlari ham o'z ifodasini topgan.
XVIII asr teatr san'ati ma'rifatparvarlik tafakkuri tug'ila bosh-lagan palladan dramaturgiya va
aktyorlik san'atining noyob na-munalari yaratilgunga qadar bo'lgan g'oyat boy taraqqiyot yo'lini
bosib o'tdi. Bu ijodiy kashfiyotlar avlodlar xotirasida abadul-abad muhrlandi va ular sahna
san'atining kelajak ravnaqi uchun mustahkam poydevor bo'lib qoldi.
NAZORAT SAVOLLARI
1.
Lessingning aktyorlik san'ati ikki o'lchamli, ya'ni ham ma-
kon, ham zamon doirasidagi san'at degani nimani anglatadi?
Lessingning «Minna fon Barnexlm* asarida Telgeym va Minna orasidagi sevgi-
muhabbatning nemis xalqining milliy birligi g'oyasiga qay darajada bog'liqligi bor?
«Donishmand Natan» asari nima haqda?
2.
Gyotening «Gyos fon Berlixingen*, «Egmont» asarlarining nemis dramaturgiyasidagi
yangiligi nimalarda ko'rinadi? «Faust» asarining umuminsoniy mohiyati nimada?
3.
Shillerning «Qaroqchilar» tragediyasida Karl Moor nega qa-roqchilar safiga qo'shildi va
nega oxiri o'zini o'zi qonun hukmiga top-shirdi? Nega Shillerning bir asari «Makr va muhabbat»
deb atalgan?
4.
Shryoderning nemis teatri oldidagi tarixiy xizmati nimada? Gyotening Veymar teatridagi
rejissorlik faoliyati haqida nima deya olasiz?
38
Do'stlaringiz bilan baham: |
