|
2-savol
Tens Timon Sharl Pyuze Ouenning iqtsodiy qarashlari
Fransuz xayoliy sotsializmining yana bir yirik namoyandasi Fransua
Mari Sharl Furedir (1772-18^7)- U Bezanson shahrida savdogar
oilasida dunyoga kelib, butun hayoti mobaynida savdo bilan shug‘ullandi.
Bo‘sh vaqtlarida mustaqil ravishda fizika, astronomiya va falsafa fanlari
bilan shug‘ullandi, ijtimoiy tadqiqotlami amalga oshirdi.
Sharl Fure o'zining «To‘g‘ri harakat va musbtarak taqdirlar
aazariyasi», «Umumiy birlik nazariyasi», «Savdo qallobligi haqida»,
«Yangi sanoat dunyosi va ijtimoiy dunyo» nomli asarlari va qator
maqolalarida kapitalistik jamiyatni keskin tanqid qildi va ijtimoiy adolatli
jamiyat barpo etish dasturini ishlab chiqdi. Uning tasvirlashicha, inson
o‘zi yashayotgan jamiyatning barcha yaramas illatlaridan tozalanishi
lozim, shunday ijtimoiy tuzum o‘matish kerakki, bu tuzum insonning
kamol topishiga, ehtiroslarini to'liq namoyon qilishiga, ehtiyojlarini
qondirishga imkoniyat bersin. F.M.Sh. Fure kishiükjamiyatining tarixiy
rivojlanishini o‘rganishga o‘zining katta hissasini qo'shdi.
F.Engels «Anti Dyuring» asarida shunday degan edi: «Cftmishninga
asosiy eîap (bosqich)larida Sh.Furening genialligi keng namoyon bo‘ldi.
U jamiyat o‘z rivojlanishida yowoyilik, patriarxakhilik, varvarlik va
sivilizatsiya (madaniyat) bosqichlarini bosib o‘tganligini ko'rsatib berdi».
U aholining ayrim qismi behuda, parazit hayot kechirib, ezilgan
mehnatkash xalqning ekspluatatsiya qilinishi hisobiga yashayotganini
aytish bilan birga, bunday jamiyat aholining barcha qatlamlarini to‘liq
ta’minlash imkoniga ega emas degan xulosaga keldi. Sh.Fure, ayniqsa,
kapitalistik savdo nuqsonlarini, undagi tovlamachilik, olibsotarlik va
muttahamlikni fosh etadi. Sh. Fure klassik iqtisodiy maktab vakillari
yuqori baho berayotgan erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyotni va
klassiklami ham keskin tanqid qiladi. Sh. Fure sivilizatsiya jamiyatning
kamchiliklari deb quyidagilami belgilaydi: ijtimoiy xaos; aholi nufusini
ortib borishi; kambag'allikni kuchaytiruvchi industrializm va boshqalar.
Lekin Sh.Fure islohotlar yo‘li, tashviqotni kengaytirish bilan ekspluatatsiya, adolatsizlikka qarshi kurashib, «odil jamiyat» sari bormoqchi
bo‘ldi. Kelajak jamiyatning asosiy yacheykasi bir necha ishlab chiqarish
assotsiatsiyalaridan iborat falanganing har bir a’zosi mehnat qilish
huquqiga ega bo‘lib, mehnat zavq bag'ishlashi, kishilaming ehtiyojiga
aylanishi kerak. Sh.Fure o‘sha paytda mashaqqat deb hisoblangan
mehnat qanday qilib inson uchun huzur-halovatga aylanishi mumkin
degan masalani o‘rtaga qo‘yadi. U buijua huquqi sistemasini tanqid
qilib, mehnat qilish huquqini birinchi o‘ringa qo‘yadi, mehnat qilish
huquqi bo‘lmasa, qolgan hamma huquqlaming qadri yo‘q deb hisoblaydi.
Angliya - sanoat to'ntarishini amalga oshirgan birinchi mamlakat
bo‘lib, kapitalizm u yerda tez va dadillik bilan rivojlandi. Bu hoi tabiiy,
Angliya xayoliy sotsializmining o‘ziga xos xususiyatini belgilab berdi.
U xususiy mulkchilikning barcha ko‘rinishlarini inkor etib, fransuz
sotsialistlarining industriallar jamiyati, turli uyushmalariga moyilligi
yo‘q edi. Siyosiy iqtisodni proletariat manfaatlariga xizmat qildirishga
harakat kommunistik jamoalar tashkil etish tajribalarini qo‘llash va
nihoyat, tinch yo‘l bilan yangi «odil jamiyat»ni qurish imkoniyatlarini
isbotlashga urinish bu maktabga xosdir. Angliya xayoliy sotsializmining
vujudga kelishi va rivojlanishi Robert Ouenning (1771-1858 yy.) hayoti
va ijodiy faoliyati bilan bog‘liqdir.
R.Ouenning «Jam iyatga yangicha qarash yoki xarak tern i
shakllantirish haqida tajribalar», «Yangi axJoqiy dunyo kitobi»,
«Adolatni almashuv bozori», «Ulug‘ milliy hunar ittifoqi» asarlarida
uning sotsialistik loyihalari bayon etilgan. U kapitalistik jamiyatni
tanqid qilib, uning xalqqa qarshi mohiyatini ochib beradi. Barcha
mulkni umumning mulkiga aylantiradigan, qashshoqlik yo‘qoladigan,
mehnat jafo-zuimatdan baxt-saodatga aylanadigan kommunistik
jamoalar tuzish fikriga keldi. Shu maqsadga xalaqit beradigan uchta
to‘siq bor. Bu uchta illat: xususiy mulk, din va buijuacha nikoh ekanligini aytadi. Angiiyaning ilk fabrika qonunchiligining asoschilaridan
bo‘lgan. R .O uen iqtisodiy qarashlarining xarakterli xususiyati
shundan iboratki, u burjua siyosiy iqtisodini inkor etgan fransuz
xayoliy sotsialistlaridan farq qilib, o‘z nazariyalarini yaratishda
Rikardoning qiymatning mehnat nazariyasiga tayanadi. U Rikardodan
keyin mehnatni qiymatning asosiy manbayi deb hisobladi. Xususiy
mulk bilan bir qatorda pul mehnat bilan kapital o‘rtasidagi qaramaqarshilikJar sababchisi deb hisoblandi.
R.Ouen qiymatning sun’iy o‘lchovi bo‘lmish puldan voz kechib,
mehnat xarajatlarining ekvivalenti sifatida «ishchi pullarini» joriy etishni taküf etadi. U kapitalistik ishlab chiqarishni qaytadan tuzib «ishlab
chiqarish uyushmalarini» tashkil etishga harakat qildi.
http://arm.sies.uz/wp-content/uploads/2020/11/6-IQTISODIY-TALIMOTLAR-TARIXI-2005-oquv-qollanma-A.Razzaqov-va-bosh.pdf
Do'stlaringiz bilan baham: |
