Vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Masofali ta‟limdan foydalanish. Masofali ta‘lim kup adabiyotlarda о‗z aksini topgan. Jumladan, Respublikamizda ushbu soxa bо‗yicha taniqli olimlar: A.A.Abdukodirov, A.X.Pardayev [5], shuningdek, Korenev L.P., Semina YE.V. [57], YE.V.Yeldasheva, X.Rashidov, U.Begimkulov,
N.Toylokov, J.Sayfiyev, O.N.Ruzimurodov, T.Xaydarov [84] va boshkalar ni n g ishlari aloxida о‗rin tutadi. Masofali ta‘limda kompioterli ta‘limiy va rivojlantiruvchi о‗yinlar о‗tkazish uchun keng imkoniyatlar mavjud. Quyida shular tо‗g‗risida sо‗z yuritiladi.
Bir vaqtlar pero va kogozning yaratilishi ta‘limni yangi bosqichga chikargani kabi, axborot texnologiyalari xozirgi jamiyatda yangi inkilob bulishiga olib keldi. Ta‘limda telekommunikatsiya va kompyuter texnologiyalari axborotlarni tasvirlash va uzatishning yangi shakllariga yul ochdi. Ana shunday bosh shakllardan biri
―masofali о‗qitish‖ deb nomlangan Internet tarmogidagi ta‘limdir. “Masofali usitigi -

• 
  davlatda va xorijda axolining keng katlamiga masofada turib о‗quvchi va о‗qituvchini о‗quv axborotlar bilan almashinish vositalari (kompyuter aloka, sun‘iy yuldoshli televideniye va xls.)ga asoslangan maxsus axborog-ta‘lim muxiti yordamida ta‘lim xizmatlar majmuasini taqdim qilishdan iborat‖. Masofali о‗qitishning xususiyatlariga, birinchidan, о‗quvchini о‗qituvchidai uzoqdaligi; ikkinchidan, mustakillilik - sirtki о‗qitish shaklining kandaydir varianta; uchinchidan, axborot vositalari va ashyolarini о‗quv jarayoniga faol integratsiyasidir. Masalan, Tandem tizimi Yevropa tillaridan birini о‗rganishga hamrox topish imkoniyatini beradi va о‗qish mobaynida aniq bir mulokot qilish jarayonini tashkil etish metodikasini taklif etgan xolda vositachi xizmatini о‗taydi.
  

Masofali о‗qitishda psixologik-pedagogik texnologiyalar kanday ahamiyatga ega bulishi mumkin? Virtual fazoda ular, shuningdek, о‗qitish jarayonini faollashtiruvchi, lekin yangi darajadagi, ya‘ni virtual muxit talablariga javob berishi
va axborot texnologiyalari bilan birlashishi kerak bо‗lgan vazifasini bajarishi mumkin. Oxirgi ta‘kid eng yangi texnologiyalar anchadan buyon о‗quv jarayoniga integratsiya kilingan davlatlar mutaxassislari о‗rtasida keskin shov-shuvga sabab bulishi mumkin. Ular uchun zamonaviy texnik va axborot vositalari о‗quvchilarga kanday ta‘sir etayotganligi muhim xisoblanadi. Fransо‗z mutaxassislari fikricha, eng yangi texnologiyalarni ta‘limda kullashda ular quyidagi imtiyozlarga egadir:

• 
  о‗qitishning motivatsiyasini kuchaytiradi;
  
• 
  axborot manbaidan iborat, mustakil ta‘limni rag‗batlantiradi, mustakil va yunaltirilgan kunikmalarni shakllantiradi;
  
• 
  ta‘limni axborotliligini, jadalligini, natijaviyligini kо‗taradi.
  

Shu bilan bir qatorda, kupgina mutaxassislar zamonaviy texnologiya- larning ahamiyatini ideallashtirishdan uzoqdalar va xatto ulardan foydalanishni shubxa ostiga oladilar. Masalan, ya poi pedagogi S.Sudzuki, bir tomondan, EXM о‗quvchilarning tafakkо‗rini rivojlantiradi, boshka tomondan, bilimlarni mustaxkamlashni ta‘minlaydi deb xisoblaydi. Fransо‗z pedagogi L.Legran о‗quvchilarning kompioterda ishlashdagi motivatsiyasi xodisasini о‗rganib, bunda paydo bо‗ladigan о‗yin о‗quvmi yoki yukmi degan mayealani taxlil qilishni taklif etadi. Bundan tashkari, meyordan ortiq о‗tkazilgan komnioterli mashgulotlar о‗quvchini asabiylashtiradi, kо‗z faoliyatiga tayeir etadi. Bu kabi salbiy okibatlarga olib kelishini ham unutmayelik zarur [27]. Umuman, xorijiy mutaxassislar о‗qituvchilarni sifatli tayyorlash, kayta tayyorlash, shuningdek, olim, pedagog va mutaxasislarni yangi texnologiyalar soxasidagi hamkorligini nazar da tutadigan zamonaviy о‗qitish vositalarining taxliliga majmuaviy yondashuv zarurligi bо‗yicha bir xil fikrdalar.
Bu borada respublikamizda ham talaygina ishlar amalga oshirilgan. Jumladan, О‗zbekistan Respublikasining ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖da ―о‗qishni, mustakil bilim olishni individuallashtirish hamda distansion ta‘lim tizimi texnologiyasi va vositalarini ishlab chikish va о‗zlashtirish‖ ta‘kidlangan. Respublikamizda masofali ta‘lim elementlari 1970 yildan boshlangan. Jumladan, Toshkent televideniyesi orqali sirtdan о‗qiyotgan tinglovchilarga yordam berish
maksadida turli predmetlardan ma‘ruzalar ukilgan.
Respublikamizda masofali ta‘lim bо‗yicha ilmiy-tadkikot va amaliy ishlar, asosan, ―Iste‘dod‖ jamgarmasi koshidagi masofali о‗qitish markazi [5], Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti, Farg‗ona politexnika instituta, Buxoro davlat universiteta, О‗zbekiston Milliy universiteti va boshka ta‘lim muasssalari olimlari tomonidan amalga oshirilmokda.
Masofali ta‘lim dan uzoq xududlardagi MTMlarida kompyuterli ta‘limiy, ayniksa, rivojlantiruvchi о‗yinlar о‗tkazishda foydalanish mumkin. Buning uchun markaziy shahardagi yetakchi MTMning mutaxassisi (pedagogi) о‗zlaridagi dasturlashtirilgan kompyuter о‗yinlarini uzoq masofadagi biror MTM kompioterining xotirasiga yuklaydi.
Joylardagi MTM tarbiyalanuvchilari esa kabul kilib olingan kompyuterli о‗yinlarni tarbiyachi nazoratida bajaradilar va ta‘limiy jixatlarini aytib beradilar. Eng muhimi, о‗yinni amalga oshirish jarayonini markaziy shahardagi pedagog va gurux tarbiyalanuvchilari kuzatib turadilar.
Shuningdek, uzoq masofadagi MTMlarining tarbiyalanuvchilariga ekologik ta‘lim-tarbiya berishda, jumladan, ekologiyaga oid ayrim tasviriy ashyolar bilan tanishtirishda ham masofali ta‘limdan foydalanish mumkin. Bu jarayon ham yuqorida kayd etilgan usul kabi amalga oshiriladi.
MTMlari tarbiyachilarining askariyatini xotin-kizlar tashkil etadi. Ular oilaviy sharoitga kura ta‘limning kunduzgi shaklidan foydalanishda ma‘lum bir kiyinchiliklarga duch kelishmokda. Jumladan, salomatligi tufayli kunduzgi bulimlarga katnab о‗qishga imkoniyati bulmagan MTM tarbiyachi-pedagoglari ham mavjud. Shu boisdan, ushbu toifadagi tarbiyachilarga uyda turib malakasini oshirishida masofali kurslarga, shu jumladan, ―Iste‘dod‖ jamgarmasining portalidagi
―Axborot texnologiya- lari va masofali о‗qitish‖ kursiga yozilib, unda о‗qishlarini tavsiya etamiz. MTMlari mudiralari ham jamgarma portalidagi ―Ma‘naviyat va ma‘rifat‖ yoki ―Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish‖ mavzusidagi kurslarda malakasini oshirishi mumkin. Kursni tо‗la о‗tagan tarbiyachi va mudiralarga maxsus sertifikat ham beriladi.
Yuqorida multimedia texnologiyasini amalga oshirishga karatilgan ta‘lim manbalari karab о‗tildi. Navbatda multimediali ta‘limning pedagogik asoslari tо‗g‗risida sо‗z yuritiladi.
MTMlarida multimedia texnologiyasining pedagogik asoslari.
Pedagogik texnologiyalar, dastavval, AKD da 60-80 yillarda yuzaga kelib, oxirgi 25-30 yil ichida ta‘lim soxasiga tegishli bо‗lgan 30 dan ortiq turli xil pedagogik va innovatsion texnologiyalar ishlab chiqildi va amaliyotga tatbik etish uchun tavsiya etildi [35,39,52,65,78,81].
Ular asosan umumiy о‗rta talim, о‗rta maxsus, kasb-xunar ta‘limi va oliy ta‘lim bosqichlariga mо‗ljallangan bulib, mashg‗ulotlarni maruza, amaliy va laboratoriya shaklida о‗tkazish kuzda tо‗tilgan. Ammo, amal qilayotgan (joriy) pedagogik va innovatsion texnologiyalarni tо‗g‗ridan-tо‗g‗ri MTMlari ta‘lim jarayoniga qо‗qllab bо‗lmaydi. Shuning uchun, MTMlari ta‘lim jarayoniga multimedia texnologiyasini tatbik etish uchun maktabgacha yoshdagi bolalarga mо‗ljallangan, jumladan, multimediali kompyuter texnologiyasining asoslarini ishlab chiqish zarur. Bu borada dissertant tomonidan ilmiy izlanishlar olib borilib, multimediali kompyuter texnologiyasining maktabgacha yoshdagi bolalar varianta asoslari ishlab chikildi va yoritib berildi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga muljallangan multimediali texnologiya joriy an‘anaviy texnologiyalarga nisbatan quyidagilar bilan farqlanadi:

• 
  bolalarning psixologik jixatlari;
  
• 
  bolalarning yoshi (6-7 yosh);
  
• 
  kompyuterli mashgulotning davomiyligi (15 daqiqa);
  
• 
  materialning bolalarga mosligi (multimedia shaklida);
  
• 
  materialning xajmi (30 daqiqaga muljallangan);
  
• 
  materialninig murakkablik dar aj as i (bolalar uchun sodda materiallar tanlanadi);
  
• 
  ularninig faollik darajalari va x,.k.
  

Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun yaratilgan multimediali kompyuter texnologiyasi variantida texnologik yondashuv quyidagicha kechadi: MT'M
bolasi(tarbiyalanuvchi)ning о‗rganiladigan materialni о‗zlashtirishini kulaylashtirish va osonlashtirish maksadida material bir-biri bilan boglik kismlarga, bо‗laklarga ajratiladi, sо‗ngra ta‘limdan muljallangan natija olish uchun amallar ketma-ket bajarilishi va loyixalashtirilgan ishlar poyoniga yetkazilishi kuzda tо‗tiladi. Eng muhimi, ushbu texnologiyada о‗rganiladigan material multimedia asosida taqdim etil ad i.
Bola miyasiga bunday ―multimediaviy xujum‖ natijasida bolaning о‗zlashtirishi kо‗tarilib, mashgulot samaradorligi oshadi.
Ma‘lumki, har kanday pedagogik texnologiya о‗ziga xos malum bir komponentga egadir [81]. Shunga о‗xshash multimedia texnologiyasining ham ta‘limiy komponentlari mavjud. Bunday komponentlarga:
1. nazariy va amaliy asoslari; 2) ta‘lim-tarbiya berish, jumladan, mashgulot о‗tkazish metodlari va metodikasi; 3) nedagogik-isixologik jixatlari; 4) texnik va didaktik vositalari; 5) ta‘lim oluvchilarniig olgan bilimini baxolash mezoni; 6) ta‘lim manbalari va boshkalarni kiritish mumkin [34].
Shulardan birinchisi, multimedia texnologiyasining nazariy va amaliy asoslari informatika va zamonaviy axborot texnologiyasi asoslariga borib takaladi. Multimedia dastlab, vosita sifatida axborotlarni biratula tovush, video, grafika, matn, tasvir, animatsiya berilgan xolda uzatish va saklash usuli (muxiti) sifatida shakllandi. Shakllanish asosiy texnik ta‘minoti bо‗lgan kompyuter va uning axborotni, nutkni kiritish va chiqarish kurilmalari, skanerlar, video va audio platalari, videokamrash platalari orqali amalga oshiriladi.
Dasturiy ta‘minotda odatda u yoki bu multimedia vositasi mazmuii algoritmini tuzish va dasturlash muhim rol о‗ynaydi. Amaliy ta‘minotda multimediali elektron darsliklar, kompakt diyeklar, taqdimotlar, yelaydlar, shuningdek, kompioterda mavjud dasturlar, muharrirlar (Macromedia Flash, Power Point, Paint, Corel Draw) va telekommunikatsiya vositalaridan keng foydalaniladi. Yuqorida sanab о‗tilgan vositalar multimedia texnologiyasining texnik va dasturiy asosini tashkil etadi.
Multimedia texnologiyasidan MTMlari ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanishning sxemasi 1.2-rasmda о‗z aksini topgan.
Yuqorida ta‘lim soxasida multimedia texnologiyasidan foydalanish masalalari, jumladan, multimediali elektron ta‘lim manbalari va vositalari, shuningdek, multimediali kompyuter texnologiyasining asoslari yoritib berildi. Navbatdagi paragrafda uning pedagogik- psixologik jixatlari, tamoyillari, о‗ziga xos xususiyatlari karab о‗tiladi.

1.