Uzbekiston respublikasi

Birinchi kwrinishi – meh’nat qurollari, barcha ishlab chiqarish vositalari, turar joylar, aloqa, texnika qurilmalaridir. Xullas, notabiiy ywl bilan insoniyat qwli vositasida yaratilgan buyumlarning barchasi, shuningdek, moddiy madaniyatning kwrinishi va turlari jamiyat h’aёtining moddiy texnik asosi deb ataladi. İshlab chiqarish texnologiyalari, meh’nat mah’sulotida ishtirok etuvchilarning ijodiy faoliyati, ularning bilim darajasi, ishlab chiqarish madaniyatiga qwshgan h’issasi, ularning jismoniy va manaviy imkoniyatlari ishlab chiqarish texnika madaniyatining aloh’ida qismini tashkil etadi.
Moddiy madaniyatning ikkinchi kwrinishi - ijtimoiy h’aёt va uning barcha soh’alarining meёriy h’arakatini taminlovchi ijtimoiy institutlar, tashkilot va muassasalar faoliyati bilan bog’liq. Bu singari h’okimiyat tuzilmalari va unga munosib boshqaruv shakllari, ijtimoiy tashkilotlar talim, ёsh avlodni tarbiyalash va talim berish, sog’liqni saqlash va dam olish, bwsh vaqt va kwngil ochish muassasalari tizimi kabi, amalda jamiyatning madaniyatiy taraqqiёtini saqlaydi, wzgartiradi va qayta shakllantiradi.
Moddiy madaniyatining uchinchi kwrinishi (ishlab chikaruvchi va qayta ishlab chiqaruvchi) shaxs h’isoblanadi. Moddiy madaniyatning bu kwrinishi insonning tabiiy, yani biologik h’amda ijtimoiy mavjudlik masalalarini wz ichiga oladi. Shu bilan birga, avlodlar wrtasidagi wzaro madaniy munosabatlar, bundagi muammolar h’am shu soh’aga taalluqlidir.
Madaniyatning yuqoridagi uch kwrinishi nisbiydir, madaniyatning barcha kwrinishlari tarixiy taraqqiёt jaraёnida insoniyatning yashash tarzi va faoliyatiga bog’liq ravishda wzgarib boradi, bir davrdagi madaniy h’odisa keyingisi uchun zamin bwladi.


Madaniyat kwrinishlari¹
Ёzuv paydo bwlgunga qadar zamonaviy tarixiy sodda murakkab ovchilik polizchilik sanoat tirikchilik wtkazish chorvachilik deh’qonchilik
İnson ulg’ayib, voyaga etar ekan, turli xil ijtimoiy-demografik guruh’larga mansub bwladi. Odamning malum ёshida va muayyan ijtimoiy mavqeida biron madaniyatga mansublik ustuvorlik, qiladi. Ayni paytda u jamiyatdagi, h’atto undan tashqaridagi madaniyatning h’am sezilarli tasirida bwladi. Buning natijasida inson ikki, bazan undan h’am kwproq madaniyat tasiri ostida qoladi. Masalan, kechagi talaba bugun mutaxassis bwlib, katta bir korxonaga injener bwlib xizmatga wtadi. Endi u sanoat ёki industrial jamiyat madaniyatiga moslashadi, ishlab chiqarishda ёki xizmat kwrsatish soh’asida faol ishtirok etadi, jamiyatdagi madaniy taraqqiёtda muh’im rol wynaydi. Boshqa bir odam xorijga wqish ё ishga ketadi. Endi u boshqa xalqning muomala madaniyatiga, wsha jamiiyatning qonun–qoidalariga rioya qiladi. Natijada madaniyat regional xususiyatga ega bwla boradi. Endi ular yangi madaniy muh’itda, boshqa qadriyat va meёrlar qurshovida yashaydi.
İnson turli madaniy olamga kirib borar ekan, uning ichki olami va tashqi h’atti-h’arakatlarining mazmuni boyiydi. Ammo kwp tomonlama, turli madaniy olamga mansublikning malum noijobiy jixatlari h’am bor, yani, endigina ulg’ayib kelaёtgan ёsh avlod boshqa jamiyatga aralashuvi jaraёnida tasodifan nosog’lom muh’itga tushib qolishi ёxud chetdan kelaёtgan begona madaniyatning salbiy oqibatlari tasiriga tushib qolishi h’am mumkin. Yuqorida biz aytgan giёh’vandlik, ichkilikbozlik, foh’ishabozlik ana shunday illatlardan bwlib, kwproq ёt madaniyatning tasirida paydo bwlishi mumkin. Bu albatta xalqning shakllanaёtgan wzligiga jiddiy tasir kwrsatdi. Shuning uchun wzga madaniyatning ananaviy jih’atlarining ёki undagi nosog’lom aqidalarining kirib kelishiga h’ushёr turish lozim bwladi. Madaniyaning doimo yangilanish jaraёnini taminlab borish g’oyat muh’imdir.
Moddiy madaniyatning uchinchi kwrinishi doirasiga inson h’aёt faoliyatining irsiy, jismoniy, tibbiy-biologik h’ususiyatlari h’aqidagi, jamiyatda yuzaga kelgan va tarixiy taraqqiёtning wziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi ma­daniy ananalarga, sog’lom odatlarga mos muammolar kiradi. Jumladan, insonning turmush tarzi, ovqatlanishi h’aqidagi oddiy bilimlari majmui bwlgan ekologiya masalalari bevosita shu kwrinishga kiradi.
Moddiy madaniyat tarixiy jaraёndir. Har bir davrning moddiy madaniyati twg’risidagi tushuncha boshqa bir davr uchun ah’amiyatsiz bwlib qolishi mumkin. Chunki sinfiy jamiyatga wtganda, axloq va mafkura wzgardi, yangicha diniy–falsafiy qarashlar paydo bwldi. İjtimoiy h’aёtning h’amma soh’alarida jiddiy olg’a bosish paydo bwldi. Bunga sharqda 1X asrda paydo bwlgan muruvvat va futuvvatni misol qilib keltirish mumkin. Hashamatli h’aёtga nisbatan ixtiёriy faqirlikni afzal bilish, boylikka ruju qwymamlikka davat va h’okazo aqidalar moddiy boyliklarga qarashlarni wzgartirdi, jamiyatdagi malum qatlam manaviy jih’atdan ustun bwlib, h’amma qatlamlarga tasirini wtkaza bordi. Bu oqimlar zaminida yuzaga kelgan tasavvufning diniy–falsafiy oqim sifatida uzoq asrlar davomida manaviy sog’lomlikni qaror toptirishdagi xizmatini shu wrinda takidlab wtish lozim.
Ammo tasavvufdagi ixtiёriy faqirlik aqidasidan, moddiy madaniyat ishlab chiqarishga befarq degan xulosaga olib kelmaydi.
Moddiy madaniyat ishlab chiqarish jaraёnida ijodiy saloh’iyat, malaka va g’oya yangidan moddiylashadi, shaxs, jamiyat, xalq, davlat umuminsoniy mazmun kasb etadi.
Moddiy madaniyat muayyan tarixiy davrda jamiyatda mavjud bwlgan buyumlarni, moddiy ishlab chiqarish faoliyatining barcha soh’alarini va natijalarini wz ichiga oladi.
Manaviy madaniyat rivoji insoniyat tarixining ilk davrida boshlangan. Odamlar manaviy madaniyatni belgilashga, uning shakllanish sabablarini aniqlashga, manaviy boylik ijodkori va yaratuvchilari qanday sifatlarga ega bwlishlari kerakligiga va manaviy ijodkorlik jaraёnini izoh’lashga uringanlar. İlgari mavjud bwlmagan madaniyat h’odisasini vujudga keltirishga h’izmat qiluvchi ijodiy kuchlar faoliyatida h’aёlot, fantaziyaga berilish muh’im wrin tutadi. Miflar ana shu manaviy madaniyatning ilk kwrinishi bwlib, insoniyat dunёni qanday idrok etganini ana shu miflar kwrsatadi.
İnsondagi qobiliyat qirralari tabiatan mavjud bwlib, uning shaklla­nishi insonning paydo bwlish davridan boshlanadi. İnsonning jismoniy va ruh’iy jih’atlari takomillashib, intelektual va h’issiy imkoniyatlari kuchayib borgan. İnson jismoniy, ongli va h’is qiluvchi mavjudot sifatida ilk davrdanoq wziga xos dunёsini yarata boshlagan.
Manaviy madaniyatning turli shakllari mavjud bwlib, ular bir qarashda mustaqil kwrinadi. Biroq wsha shakllarning barchasi bir butun manaviy jaraёnning tarkibiy qismlaridir. Fan, din, falsafa, sanat, axlok, h’uquq, siёsat, mafkura, milliy wzlik manaviy madaniyatning muayyan shakllari h’isoblanadi. Manaviyatiing h’ar bir shakli, tarkibiy qismi wziga xos tuzilishga va malum bir vazifalarga ega. Manaviy madaniyatning ayrim shakllari malum doirada, boshqalari esa barcha soh’alarda amal qiladi. Masalan, axloqning shakllanishi va paydo bwlishida butun jamiyat xizmat qilgan bwlsa, sanatni noёb qobiliyat egalari yaratadi; kundalik bilim h’ammaga ozmi - kwpmi xos bwlsa, faqat buyuk mutafakkirlargina ilm tufayli dah’olar darajasiga kwtarila oladilar.
Madaniyatning asosiy xususiyatlaridan biri shuki, unda h’ech bir ortiqcha, shunchaki narsa ywq, barcha madaniy h’odisalar kim va nima uchundir zarur. U paydo bwlib, saqlanib qolib, avloddan–avlodga wtib kelar ekan, bunda insoniyatning moddiy va manaviy eh’tiёjlarini qondirish muh’im ah’amiyat kasb etadi.
Madaniyatning asosiy vazifalari quyidagilardir: