Uzbekiston respublikasi

Skiflar madaniyati. Skiflar miloddan oldingi VII asrlarda tarix sah’nasiga chiqdilar. Skiflar tarixi, ularning turmush tarzi, h’arbiy sanati va boshqa kwplab moddiy va manaviy h’aёtiga oid qarashlar turli–tumandir. Goh’ Janubiy Rossiya, goh’ Shimoliy Kavkaz, goh’ Wrta Osiёga nisbat berilaёtgan skiflarning turmush tarzi bilan bog’liq qarashlar bugungi kunga kelib wzgarib bormoqda. Bu xalq twg’risida yunon tarixchisi Gerodot bazi afsonalarni keltiradi. Jumladan, quyidagi afsonaga murojaat etaylik:
Gerakl Gerionning chorvasini h’aydab, wsha paytda inson oёg’i etmagan yurtga borib qolgan ekan. (Hozir bu erlarda skiflar yashaydilar.) Gerion Pontadan uzoqda — Okean orolida, Gerakl Ustunlari ortidagi Gadirda istiqomat qilardi (bu orolni ellinlar Eritiya deb aytishadi).
Ellinlar h’ikoya qilishlaricha, Kun chiqishdan boshlab butun er shari bwylab okean oqar ekan. Lekin wzlari h’am buni aniq isbotlay olmaydilar. Shunday qilib, Gerakl h’ozirda Skiflar mamlakati deb aytiladigan joyga wsha ёqdan kelib qolgan ekan. U erda Gerakl bwron, sovuqqa duch kelib qolibdi. U otlarini wtlatgani qwyib yuboribdi va wzi twng’iz terisiga wranib, uxlab qolibdi. Bu paytda uning otlari sirli ravishda g’oyib bwlibdi.
Gerakl uyg’onib, otlarini izlashga tushibdi va butun mamlakatlarni kezib chiqibdi. Nih’oyat, Gilay degan yurtga kelibdi. U erda bir g’or bor ekan. G’orda u yarmi aёl, yarmi ilon bwlgan allaqanday jonzotga duch kelibdi. U jonzotning sag’risidan yuqori qismi — aёlga, pastki qismi — ilonga wxshar ekan. Gerakl uni kwrib, h’ayron bwlibdi. “Otlarimni ywqotib qwydim, sen kwrmadingmi?” deb Gerakl undan swrabdi. Aёl–ilon: “Otlaring menda, men bilan ishqiy aloqa qilmaguningcha, otlaringni bermayman”, — debdi. Gerakl bunday mukofot evaziga wsha aёl–ilon bilan qovushibdi. Lekin aёl–ilon Geraklni oldida uzoqroq ushlab turishni istab, otlarni qaytarib berishni orqaga suraveribdi. Gerakl esa otlarini olib, tezroq ketishni xoh’lar ekan. Oxiri, aёl otlarni Geraklga qaytarib beribdi va shunday debdi: “Bu otlar oldimga kelganda sen uchun eh’tiёtlab saqladim. Sen otlaring evaziga menga h’aqini twlading. Sendan uchta wg’il kwraman. Ayt–chi, bolalar ulg’ayganlarida, nima qilay: shu erda qoldiraymi — axir, bu mamlakatda bir wzim h’ukmronlik qilaman — ёki sening ёningga yuboraymi?” Gerakl aёlning savoliga shunday javob beribdi: “Wg’illar ulg’ayganini wzing bilganingdan keyin, yaxshisi, shunday qil: ulardan qaysi biri, senga kwrsatganimday, kamonimni torta olsa va mana bu kamarni bog’lay olsa, wshanisini shu erda qoldir. Mening aytganlarimni bajara olmaganlarini chekka joylarga jwnatib yubor. Agar shu aytganlarimni qilsang, h’am wzing xursand bwlasan, h’am mening istagimni bajargan bwlasan”.
Gerakl shu swzlarni aytib, kamonidan bittasini (u h’ar doim ikkita kamon olib yurar ekan) tortib kwrsatibdi. Swngra kamarni qanday bog’lashni h’am kwrsatib, kamon bilan kamarni aёlga beribdi. (Kamarning ilgagiga oltin kosacha osilgan ekan.) Swng Gerakl wz ywliga ketibdi. Bolalar ulg’aygach, onasi ularga ism qwyibdi. Twng’ichiga — Agafris, wrtanchasiga — Gilon, kenjasiga — İskif deb ism qwyibdi. Swngra Geraklning bergan maslah’atini amalga oshiribdi. Agafris bilan Gilon shartni bajara olmabdilar. Shuning uchun onasi ularni mamlakatdan chiqarib yuboribdi. Kichigi Skif esa shartni bajaribdi, shuning uchun mamlakatda qoldiribdi. Hamma skif shoh’lari Geraklning ana shu wg’li Skifdan paydo bwlgan ekan. Wsha oltin kosani eslab, iskiflar h’ozirgacha kamarlarida kosa osib yuradilar.
Aslida sanatdagi skif - h’ayvonot uslubining ildizlari ana shu afsonalarda. Gerodot keltirgan mazkur afsonada kwrinishicha, Gerakl uchrashgan jonzotning belidan yuqori qismi - aёlga, pastki qismi ilonga wxshar ekan.
Bu tasvir skif - h’ayvonot uslubi aks etgan afsonalarning bizga malum bwlgan ilk namunasidir. İlk afsonalarda inson va h’ayvonni yaxlit tasavvur qilish natijasida yana yarmi h’wkiz, yarmi odam shaklida ilk inson yuzaga kelgan. Jumladan, mashh’ur arxeolog S.P.Tolstovning aytishicha, ilk inson Qayumarsning tanasi yarmi inson, yarmi h’wkizdan iborat bwlgan ekan. Antik davr madaniyatiga oid tasvirlarda uchraydigan jonzotlar - ot, tuya, tog’ echkisi, h’atto ilon, baliq h’am qanotli shaklda tavvirlangan. Qadimgi Sharqda, Kichik Osiёda bunday sanat namunalari kwp uchraydi. Qadimgi Sharq xalqlarining badiiy va ilmiy tafakkurini birlashtiradigan omillardan biri ana shu h’ayvonot uslubidir. Xet, Bobil, Ossuriya, Tadmur kabi Sharqdagi eng qadimiy davlatlarda majusiylik mah’suli sifatida h’ayvon va qushlar tasvirini yasash udum bwlgan edi. Bu davlatlarda yashagan ah’oli turmush tarzini ana shu jonzotlar tasviriga bog’lab izga solganlari qatiy qoida tusiga kirgan edi.
Ossuriya, Bobil, Urartu davlatlarida shakllangan sanat asarlari bilan Markaziy Osiёdagi sanat asarlari wrtasida uyg’unlik bor. Bu uyg’unlik tarixiy - madaniy munosabatlar mah’sulidir. Miloddan oldingi VII asrda skiflar Wrta Osiёdan Sharqqa yurish qildilar va Urartuni tor - mor qildilar. Midiya va Bobil bilan ittifoq tuzib, Ossuriyani mag’lub qildilar. Skiflar Sharqda 100 yil davomida h’ukmronlik qildilar. Sharq h’aёtining h’amma tomonlariga skiflar katta tasir kwrsatdilar. Bazi olimlarning tadqiq qilishlaricha, skiflar saltanati yunon davlatiga va fors davlatiga wxshamaydi. Aniqrog’i, ularning davlat tuzilishi aloh’ida, wziga xos bwlib, bir necha marta Qoradengiz atrofida va Janubiy Rus wrmonlarida barpo bwlgan. Xazarlar va Oltin Wrdaning madaniy obidalari h’am Janubiy Rus wrmonlaridagi skiflarniki bilan bir xil bwlgan edi³. Gerodotning xabar berishicha, skif vafot etganda, azadorlar quloqlarini, qwllarini tiladilar, sochlarini qiradilar, peshonalarini, burunlarini shiladilar, chap qwliga nayza tiqadilar. Skiflar marh’umlarni dafn qiladigan joy Gera eri bwlib, wsha joyga olib borgunlaricha, ywl ustidagi boshqa skif qabilasiga marh’umning jasadini beradilar. Mazkur qabila h’am xuddi oldingi skif qabilasi singari aza marosimini wtkazadi va bu marosim wsha Gera eriga borguncha davom etaveradi.
Turkiy qavmlar ota-bobolarining dafn odatlari twg’risida Xitoy yilnomalarida ёzib qoldirganlar. Xunlar h’am, skiflar singari, marh’um uchun aza tutaёtganlarida, qon kwz ёshlari bilan aralashib oqishi uchun yuzlarini tilganlar. Turk xoqonligida lashkarboshi Kultegin vafot etganda (VIII asr), aza marosimida ishtirok etish uchun Xitoy elchisi Lu Sin boshchiligida 500 odam keladi. Ular dafn marosimiga oltin, kumush, xushbwy tutatqilar olib keladilar. Marh’um uchun yig’lab, sochlarini yulganlar, quloqlarini kesganlar, eng yaxshi otlarini qurbonlik qilganlar ⁴. 
Madaniy bosqichlarning keyingi davrlariga aniqliklar kiritishda h’am sharq xalqlarining tarixiy – madaniy munosabatlari muh’im ah’amiyatga egadir. Sharqda h’ayvonlarning yakka h’oldagi tasviri odatda mabudlar qiёfasini ёki mabudlarning ramzini ifodalagan. Chamasi, skiflar wzlari bilan birga Wrta Osiёdagi skif – h’ayvonot uslubini h’am G’arbga olib borganlar, u erlarda azaldan mavjud bwlgan h’ayvonot uslubidagi tasviriy va amaliy sanat namunalari takomillashuviga tasir kwrsatgan.
Sanatdagi ilk skif – h’ayvonot uslubining wziga xos xususiyati shuki, bu uslubda yaratilgan asarlarda zoomorfik kwrinish asosiy wrin egallaydi. Zoomorfik kwrinishning asosiy belgisi shundan iboratki, sanatda h’ayvonning u ёki bu azosi mustaqil biron h’ayvon timsolini gavdalantiradi. Buning namunalarini Wzbekiston va Qozog’iston tuprog’idan topilgan osori atiqalarda kuzatish mumkin. Swxdan topilgan bir ёdgorlikda buning eng jonli namunasini kuzatish mumkin. (ikki boshli ilon rasmi)
Mazkur ёdgorlik miloddan oldingi ikkinchi ming yillikka oid bwlib, ilon shaklidagi tumorni eslatadi. Tumor qora toshdan yasalgan. Tumorning dum qismi h’am ilonning kallasi shaklida tasvirlangan. Xuddi shu uslubni Qozog’istondagi İssiq qwrg’onidan topilgan amaliy sanat namunalarida kuzatish mumkin. Mazkur obidalar miloddan oldingi V-1V asrlarga oiddir. Topilgan ashёlar orasida otning dumidan yasalgan qanotli ot diqqatga sazovordir. Otning tog’ echkisi shoxi singari shoxi h’am bor. Skif – h’ayvonot uslubiga oid sanat asarlari Shimoliy Qora dengiz bwylaridan h’am topilgan. Ayniqsa, “Amudarё xazinasi“ deb nom olgan miloddan oldingi V-1V asrlarga oid skif–h’ayvonot uslubida bajarilgan buyumlar Wrta Osiё xalqlari madaniyati tarixida katta voqea bwlgan edi. Uy–rwzg’or buyumlari h’am skif – h’ayvonot uslubida bajarilgan. Mazkur buyumlar wsha erda istiqomat qilgan xalqlarning kundalik turmush tarziga, qanday tirikchilik qilganlariga ishora qiladi. Masalan, bu qwrg’ondan h’ayvonot uslubida yasalgan chwmich, nontaxta, juva, chekich kabi buyumlar wtroqlashgan ah’oli turmush tarzini kwrsatish bilan birga, deh’qonchilik madaniyatidan h’am darak beradi.
Umuman olganda, skif-h’ayvonot uslubi Markaziy Osiё va Sharq xalqlarining madaniy taraqqiёtini kwrsatadigan omillardan biridir. Bir madaniy bosqichdan ikkinchisiga wtishda bu oqim muh’im omil bwldi. İlk tosh davriga taalluqli Selengur madaniyatidagi h’ayvonot uslubi uzluksiz ravishda davom etib, h’atto temir davrigacha keldi. Bu uslub bezak maqsadida emas, balki dunё xalqlarining diniy - badiiy tafakkurining ramzi sifatida yuzaga keldi. Arxaik davrdagi ramziy timsollar - urug’chilik jamiyatidagi insoniyat h’aёt tarzining natijasi, olamga diniy va badiiy qarashlarning ifodasi edi. Qolaversa, bu uslub h’odisalarning umumiy aloqalari va bir–biriga bog’liqligi twg’risidagi fikrlarning mantiqiy ifodasi h’am bwldi.
İbtidoiy fikrlash bosqichida tasviriy sanatda ramziy timsollar kwp. Zariwtsoyning wrta qismida turtib chiqqan “ayvon“dagi suratlar bu jih’atdan diqqatga sazovor. Bu erda ov manzarasi tasvirlangan. Bir lavh’ada ovchilar h’ayvon terisini ёpinib olib, ёvvoyi twng’izlarni poylab turibdilar. Odamlarning qwllarida wq–ёy, bolta, wroqsimon qurol, palaxmon bor.
“Ayvon“dagi suratlarda magik marosimlar h’amda ilk tosh davridan yangi tosh davriga wtish jaraёni wz ifodasini topgan. Odamlar ustiga h’ayvon terisini ёpinib olgan tasvir shundan dalolat beradi. Gwё h’ayvon terisini ёpinib olganda, h’ayvonni ovlash oson bwladi. İbtidoiy davrdagi bunday fikrlash relikt – urf-odat qoldig’i sifatida davom etavergan. Jumladan, Amerikadagi bazi xalqlarda X1X asrda h’am ibtidoiy davrdagi h’ayvon terisini ёpinib ov qilish odati saqlanib qolgan va tasviriy sanatga kwchgan edi. Bunday tasvirlarda wq - ёy ywq. Bu tasvirda wq - ёy ywqligi h’am tosh davriga oid moddiy mif namunasi ekanini kwrsatadi. Bunga wxshash qoyatosh suratlari qadimgi Wzbekistonning boshqa h’ududlarida h’am uchraydi. Samarqand yaqinidagi İlonsoy, Oqsoy, Toshkent yaqinidagi Xwjakent, Farg’ona viloyatidagi Takatosh degan joyda topilgan suratlar shular jumlasidandir. Bu suratlarning sanasini aniqlash murakkab, chunki keyingi davrlarda h’am wsha suratlar uslubi davom etgan.
Markaziy Osiёning boshqa h’ududlarida, xususan, turkiy qavmlar yashaydigan h’ududlarda - Mwg’uliston, Oltoy, Tuva, Xakasiya kabi qator h’ududlarda h’am tarixiy-madaniy jaraёnning umumiyligi va uzluksizligini kuzatish mumkin. Bu joylardagi madaniy jaraёn Sharq madaniy jaraёnidan ajralmagan, barcha kwh’na Sharq madaniyatining xususiyatlarini wzida mujassamlantiradi. Bu jaraёn shuni kwrsatadiki, Sharq xalqlari madaniyati yaxlit madaniyatdir.
Osiёning, xususan, Markaziy Osiёning qadimiy madaniyati malum bir joyga nisbat berilib, shu joyning nomi bilan ataladi. Masalan, Janubiy Sibirdan topilgan madaniy ёdgorliklar guruh’lanib, wsha joyning nomi bilan ataladi: Oldi bel madaniyati, Saglin madaniyati, Kazilg’on ёki Uyuq madaniyati, Shurmak madaniyati va boshqalar. Mazkur madaniyat bosqichlarida insoniyatning yashash tarzidagi oldinga siljishlar, yashash tarzining wziga xosliklari osori atiqalar, topilmalar ёrdamida aniqlanadi.