Uzbekiston respublikasi

Mavzu bwyicha takrorlash uchun savollar

1. Madaniyatshunoslik fani nimani wrganadi?
2. Madaniyatshunoslik fanining asosiy ywnalishlarini sanang.
3. «Madaniyat» atamasi fanda qachon paydo bwlgan?
4. «Madaniyat» deganda qanday mano va h’odisani tushunasiz?
5. «Madaniyat» tushunchasining qanday asosiy talqinlari, tasniflarini bilasiz?
6. Tabiat bilan madaniyat (ikkinchi tabiat)ning qanday farqli tomonlari mavjud?
7. İnson va jamiyat h’aёtida madaniyatning tutgan wrnini tushuntiring.
8.Madaniyatning ah’amiyati h’ususida buyuk mutafakkirlarning fikrlarini eslang.
9. Hozirgi zamon madaniyatshunoslik fani bilan bog’liq bilimlarning ah’amiyati nimada?
Mavzuga oid asosiy tushunchalar izoh’i:
Madaniyat – inson faoliyati asosida yaratilgan moddiy-manaviy boyliklar. U ijtimoiy h’odisa sifatida h’ar bir jamiyatda wziga xos bwladi. Uning rivojlanishi avlodlarni bir – biri bilan bog’laydi, taraqqiёtning vorisligi, uzluksizligini taminlaydi;
Mentalitet – muayyan, jamiyat, millat, shaxsning tarixan tarkib topgan tafakkur darajasi, tah’lil muh’ofazasi, aqliy saloh’iyati. U milliy ananada, rasm - rusumlarda, urf – odatlarda, etiqodda gavdalanadi;
Aksiologiya – qadriyatlar h’aqidagi ilm. U aksiologik ong, tuyg’u, aksiologik bilish va ёndoshuvlarda ifodalanadi. Madaniyatga aksiologik ёndoshuv uni qadriyatlar meёri sifatida bah’olashga asos bwladi.
Fenomen – kwga tashlanib turgan aniq h’olat ёxud kam uchraydigan h’odisa.
Ziёlilik – bilimlilikni anglatib, ijtimoiy tabaqa sifatida asosan aqliy meh’nat bilan shug’ulanadigan xodimlar.

2 – Mavzu Madaniy taraqqiёtning asosiy qonuniyatlari

Reja

1. 
   Moddiy va manaviy madaniyat – madaniyatning ikki soh’asi. Ularning wzaro bog’liqligi.
   
2. 
   Jamiyat h’aёtida madaniyatning asosiy vazifalari. Madaniyatning asosiy tizimlari.
   
3. 
   Madaniyat taraqqiёtida qadriyatlarning wrni.
   
4. 
   Vorisiylik, tadrijiylik – madaniy taraqqiёtning asosiy qonuniyati.
   

Madaniy h’odisa wrganish jaraёnida shubh’asiz, ikki ywnalishga duch kelamiz. Bu ikki ywnalish – moddiy va manaviy madaniyatdan iboratdir. Madaniyatning bu ikki turi bir–biri bilan wzaro aloqada bwlib, bir–biriga tasir etadi va bir–birini taqozo qilib, taraqqiy etib boradi. Moddiy madaniyat manaviy madaniyatning h’osilasi, ayni paytda manaviy madaniyat h’am moddiy narsalarni – belgi tasvir, buyumlarning insoniyat rivojidagi vazifasini kwrsatadi. Shuning uchun madaniyatshunosni faqat sanat olami – surat, arxitektura ёki h’aykaltaroshlik qiziqtirib qolmaydi, balki xalq raqslari, kwngilochar wyin shakllari va ommaviy tomoshalar, anana va odatlar, talim va fan soh’alariga h’am etibor qaratish lozim bwladi. Ana shundagina moddiy va manaviy madaniyatning bir–biri bilan wzaro aloqadorligi va bu azaliy h’odisa ekani aёn bwladi. Buni yanada yaxshiroq tasavvur qilish uchun tarixga murojaat etaylik.

İnsoniyat taraqqiёtining boshlang’ich davrlarida moddiy h’aёt bilan manaviy h’aёt yaxlit birlikda namoёn bwlgan. İbtidoiy tuzum sharoitida h’ar ikki turdagi madaniy jaraёn aloh’ida–aloh’ida rivojlanmagan, bir-biridan ajralmagan edi. İnsoniyat h’odisalar va buyumlarni bir xil, turg’un h’olda tushungan. İbtidoiy davr odamining bu tarzda fikrlash jaraёni ayrim xalqlarni (masalan, italiyaliklarni) “Butun olam bir mamlakatdir” degan tasavvurga olib kelgan. Hodisa va buyumlarning bir xilligi va turg’unligini inson tabiatidagi wxshashlikda kuzatish mumkin. İbtidoiy davr sharoitida yashaёtgan qabilalar h’aёtini kuzataёtgan olimlar, barcha ёvvoyi qabilalar bir–biriga wxshaydi, degan xulosaga kelganlar. Masalan, muzey eksponatlaridagi dunёning istalgan h’ududidan topilgan meh’nat qurollari, insonning yashash sharoitiga xos buyumlar va boshpanalar bu fikrlarni yana bir bor tasdiqlaydi. Dunёning istalgan muzeyi eksponatlaridan toshdan yasalgan bolta, chwkich, pichoq, nayza va b. ish qurollarini topish mumkin.
Davrlar wtib manaviy faoliyat moddiy madaniyatdan ajralib chiqdi. Malum bir davrga xos ah’loqiy mezonlar shakllandi, din, sanat, xuquq, siёsat, fan paydo bwldi, malum doiradagi kishilar bu soh’alar bilan shug’ullana boshladi. Qadimda “madaniyat“ termini faqat manaviy mada­niyatni nazarda tutgan. Zotan, h’aqiqat, ezgulik, gwzallik h’ukmron bwlmog’i lozim, degan qarashlar bwlgan. Nafaqat Wrta Osiёda, balki butun Sharqda bu g’oya va aqidalar madaniy h’aёtning asosi bwlib xizmat qilgan.
İndustrial jamiyat vujudga kelgach, texnika taraqqiёti va texnologiyalar tezlik bilan almashinadigan bwldi. Bu esa insoniyat barcha moddiy madaniyatni wrganishiga turtki bwldi. İnsonlarning amaliy qayta wzgartiruvchilik faoliyati yuzaga keldi. Aslida industrial jamiyat iqtisodiy va siёsiy inqilobning mah’suli. “İqtisodiy inqilob“ termini ostida Angliyadan kelib chiqqan buyuk industrial inqilob nazarda tutiladi. “Siёsiy inqilob” ostida esa buyuk frantsuz inqilobini nazarda tutamiz. Har ikkalasi h’am XV111 asrda paydo bwldi. Angliya mashinasozlik ishlab chiqarishida va yangi qonunchilikda peshqadam bwldi. Zavod va fabrikalarning kengayishi, ishlab chiqarish sharoitining yaxshilanishi, va odamlarning wrtacha ёshi uzayishi natijasida industriallashtirish urbanizatsiyada olib keldi, yani odamlar wz xoh’ish–istaklari bilan qishloqlardan shah’arlarga oqib kela boshladilar. Buning natijasida esa shah’arlar ah’olisi kwpaydi, ular qulay yashash sharoitiga, madaniy xizmatlar kwrsatilishiga, yaxshi talim olishga erishdilar.
Albatta, bu tarzdagi madaniy h’aёt dunёning turli mamlakatlarida h’ar xil kechdi. Wrta Osiё respublikalarida industrial jamiyat madaniyati X1X asr oxiri– XX asr boshlariga twg’ri keladi. Rossiyada esa industrial jamiyat madaniyati ertaroq boshlandi.
XX1 asrga kelib texnologiyaning rivoji natijasida industrial jamiyat madaniyatidan axborot jamiyati madaniyatiga wtish jadal tus oldi. Hozirgi jamiyatda axborot izlash, tah’lil qilish va tatbiq etish – taraqqiёtning asosiy omiliga aylandi. Jumladan, AQSh va G’arbiy Evropa mamlakatlari “axborot jamiyati”ga misol bwla oladi. Bu mamlakatlarda ishchi kuchlarining 60 – 80 foizi bevosita va bilvosita axborot yaratish, qayta ishlash va uzatish bilan band. Axborotning turli–tuman kwrinishlari – internet, kabel televideniesi, videodisk va uning bir qancha turlari insoniyatning madaniy h’aёti darajasiga katta ijobiy tasir kwrsatyapti. İnsoniyat tarixiy taraqqiёt jaraёnida asosan, moddiy madaniyatga kwproq etibor qaratgan va madaniyatning bir qancha kwrinishlarini bosib wtgan. Moddiy madaniyatning bu kwrinishlari quyidagilardir: