Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

Qarzga olingan aylanma mablag`lar
doimo harakatda bo`lmaydi hamda 
korxonaning mahsulotlarni sotishdagi qiyinchiliklar, moddiy-tovar boyliklar bilan 
ta`minlash, mahsulot ishlab chiqarish dasturini oshirib bajarish va boshqa 
vaqtinchalik ehtiyojlarni qoplash uchun foydalaniladi. Ular qatoriga bank kredit-
lari, kreditorlik qarzlari (tijorat kreditlari) va boshqa passivlarni kiritish mumkin. 
Aylanma mablag`larni boshqarish mahsulot ishlab chiqarish va sotish 
jarayonining uzluksizligini ta`minlashda aylanma mablag`lardan iloji boricha 
kamroq foydalanishda ifodalanadi. Bu esa korxona aylanma mablag`lari aylanishi-
ning barcha bosqichlarida mos ravishda minimal, lekin yetarli tarzda ratsional 
taqsimlanishi zarurligini anglatadi. Bu vazifa o`z navbatida moddiy resurslar zahi-
ralari va xarajatlarini normalashtirish tufayli muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. 
Aylanma mablag`larni normalashtirish
korxonaning uzluksiz ishlashi 
ta`minlaydigan moddiy boylik va boshqa resurslarning minimal, lekin yetarli 
zahiralarini shakllantirish uchun zarur bo`lgan pul mablag`larini aniqlashda 
ifodalanadi. U ichki zahiralarni aniqlash, ishlab chiqarish sikli davomiyligini 
qisqartirish va tayyor mahsulotni tezroq sotish imkon yaratadi. 
Biroq amaliyotda korxonalarning barcha aylanma mablag`lari ham 
normalashtirilmaydi. Shu sababli aylanma mablag`lar normalashtiriluvchi va 
normalashtirilmaydigan turlarga taqsimlanadi va ular hozirgi bozor munosabatlari 
sharoitlarida ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan. 
Normalashtiriluvchi aylanma mablag`lar qatoriga korxona omborlaridagi 
ishlab chiqarish zahiralari (xom ashyo, materiallar, yoqilg`i, unchalik qimmat 
bo`lmagan predmetlar va jihozlar), tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr 
xarajatlari va ombordagi tayyor mahsulotlar kiritiladi.
Normalashtirilmaydigan aylanma mablag`lar, bu – xaridorlarga berib 
yuborilgan tayyor mahsulot yoki tovarlar, hisob raqamidagi pul mablag`laridir. 
Korxonalar faoliyatida barcha aylanma mablag`lar salmog`ida 70-80%ni 
tashkil qiluvchi normalashtiriluvchi aylanma mablag`lar asosiy o`rin tutadi. 
Aylanma mablag`larni normalashtirish tejamkorlik rejimiga rioya qilish va 
resurslardan oqilona foydalanish imkonini yaratadi. 

---

81 
Resurslarni normalashtirish jarayonida aylanma mablag`larning norma va 
normativlari belgilanadi. 
Aylanma mablag`larning normasi, korxona moddiy-tovar boyliklarining 
minimal zahiralarini tavsiflaydi hamda ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligiga 
to`g`ri keluvchi pul o`lchovida, zahira kunlari va zahira normalarida hisoblanadi. 
Aylanma mablag`larning normativi aylanma mablag`lar normasini, normasi 
aniqlangan ko`rsatkichga ko`paytirishni ifodalaydi hamda qoidaga ko`ra, pul 
ko`rinishida o`lchanadi. U quyidagi formula asosida hisoblanishi mumkin: 
N
ay.m
 = N
ich.z
 + N
t.ich +
 N
t.m 
bu yerda: 
N
ich.z
 
– ishlab chiqarilgan zahiralar normasi; 
N
t.ich
 
– tugallanmagan ishlab chiqarish normasi; 
N
t.m
– tayyor mahsulot normasi. 
Aylanma mablag`larni normalashtirish va ayniqsa, moddiy resurslarni 
sarflash normalarini belgilashda quyidagi tamoyillarga amal qilish lozim: 
➢
normalarning progressivligi va dinamikligi; 
➢
normalarning 
iqtisodiy 
va 
ishlab 
chiqarish
−
texnikaviy 
jihatdan 
asoslanganligi; 
➢
xom ashyo, material, yoqilg`i, elektr energiyasi va boshqa resurslar 
o`lchamini to`g`ri tanlash; 
➢
chiqit va yo`qotishlarning oldini olish; 
➢
eskirgan normalarni qayta ko`rib chiqish hamda ularni fan-texnika 
taraqqiyoti yutuqlariga mos holga keltirish. 
Moddiy va boshqa resurslarni normalashtirishda bir nechta usullar 
qo`llaniladi. Amaliyotda quyidagi usullar ko`proq uchraydi: 
1. O`tgan yillar davomida amalda sarflangan resurslar to`g`risidagi hisobot 
ma`lumotlarini o`rganish hamda bir necha yillar davomida ro`y bergan 
pasayishlarni hisoblashga asoslanuvchi statistika-tajriba usuli. 
2. Laboratoriya tajribalariga asosan yaratilgan hamda instrumentlar va 
yordamchi materiallar sarflanishi normasini aniqlashda qo`llaniluvchi –
laboratoriya 
−
texnikaviy usuli. 

---

82 
3. Yuzaga kelgan ishlab chiqarish sharoitlaridan tashqari boshqa 
korxonalarning ilg`or tajribalari va yutuqlarini ham hisobga olish imkonini 
beruvchi, moddiy resurslardan foydalanishni normalashtirishning mukammalroq 
usuli hisoblanuvchi – hisob-tahliliy usuli. 
Korxona aylanma mablag`larini normalashtirish tadbirlari ishlab chiqarish 
zahiralarini normalashtirish, shuningdek, tugallanmagan ishlab chiqarishning 
optimal kattaligi, tayyor mahsulot qoldiqlari va kelgusi davr xarajatlarini aniqlash 
bilan bog`liq vazifalarni yechishga olib keladi.