Ádebiy til hám ádebiy norma Orinlag’an: Qosimbetova g qabillag’an: Shamuratova X ádebiy til hám ádebiy norma Joba

A’jeniyaz atindag’i No’kis ma’mleketlik Pedagogika Instituti

Sirtqi bo’lim

Mektepke shekem ta’lim bag’dari 2g-topari

Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı pa’ninen

O’z betinshe jumisi

Tema: Ádebiy til hám ádebiy norma

Orinlag’an: Qosimbetova G

Qabillag’an: Shamuratova X

Ádebiy til hám ádebiy norma

Joba

1. Ádebiy til túsinigi.

2. Ádebiy til qalay payda boldı?

3. Ádebiy tildiń xızmeti hám wazıypaları.

4. Ádebiy tildi qayta islew degenimiz ne?

5. Til norması sóylew mádeniyatınıń tiykarǵı túsinigi ekenligi. Norma túsinigi. Oǵan beriletuǵın anıqlamalar. 

6. Ulıwma hám jeke normalar. Olardı belgilewdegi ólshemler.

7. Ádebiy til normaları.

8. Norma tildiń mádeniyatlıq dárejesin belgilewshi tiykarǵı usıl ekenligi.
Ádebiy til payda bolǵanǵa shekem sóylew mádeniyatına baylanıslı bolǵan talap hám túsinikler ádebiy til payda bolǵannan keyingi dáwirdegi yaǵnıy ádebiy til menen baylanıslı bolǵan sóylew mádeniyatı túsiniklerinen ózgeshelenedi. Sebebi sóylew mádeniyatı haqıyqıy mánide ádebiy til hám onıń normaları menen baylanıslı.

Biz usı jerde ádebiy til degenimiz ne? degen sorawǵa keńirek toqtaymız. Ádebiy til haqqında gáp bolǵanda ádebiy til xalıq tiliniń, milliy tildiń joqarı forması  degen táripke dus kelemiz. Ádebiy tildiń joqarǵı forma ekenligi – bul tildiń ózine tán belgilerinde, ózine tán bolǵan ózgesheliginde kórinedi. Ádebiy til xalıq tili tiykarında payda boladı. Ádebiy tilden rásmiy mámleketlik til sıpatında paydalanıw bul tildiń jámiyetlik siyasiy tarawlar tili, rásmiy qatnas hám jazıwlar tili, shólkemler hám hújjetler tili, diplomatiyalıq qatnaslar tili, radio hám televidenie tili, awızeki násiyhát hám propoganda tili, ilimiy stiller tili, kórkem ádebiyat hám saxna tili, bilimlendiriw, mádeniyat tili sıyaqlı kóp baǵdarlarda rawajlanıwı ushın jol ashadı. Bul jaǵday ádebiy tilde kóp wazıypalılıqtı júzege keltiredi. Ádebiy tildiń kóp qırlı hám quramalı wazıypaları ádebiy tildiń stillik tarmaqlanıwına, ádebiy til ishinde hár qıylı til stilleriniń payda bolıwına alıp keledi, bul ádebiy tillerge tán bolǵan eń áhmiyetli belgilerden biri.

Ádebiy til jámiyetlik siyasiy hám ilimiy-mádeniy ómirdiń barlıq tarawlarında qatnas quralı dárejesine kóterildi. Bul jaǵday ádebiy tildi mádeniyat hám tsivilizatsiyanıń propogandistine, buǵan tiyisli túsiniklerdi bayanlawshı, ózinde saqlawshı hám keyingi áwladlarǵa jetkiziwshi quralǵa aylandırdı. Ádebiy tilde jámiyetlik hám mádeniy ómirdiń túrli tarawlarına tiyisli bay bilimler jámlesken boladı. Sonday-aq ádebiy til abstrakt hám konkret oylawdıń ámelge asıwında da xabarlawshı wazıypasın atqaradı. Ádebiy tilge tán belgiler ádebiy tildiń awızeki  forması ushın hám tán. Sebebi házirgi dáwirde sóylengen awızeki sóylew tekstlerin óz halında jazıp alıw hám uzaq dáwir saqlawdıń keń texnikalıq usıl hám imkaniyatları bar. Ádebiy til wazıypalarınıń, xızmetiniń keńeyiwi, onda quramalı stillik bóliniwdiń payda bolıwı, ádebiy til quralları hám imkaniyatlarınıń rawajlanıwın hám bay bolıwın talap etedi. Sol sebepli de ádebiy til bay sózlik quramǵa, qáliplesken grammatik qurılısqa iyeligi hám de stillik tarmaqlarınıń rawajlanǵanlıǵı menen ózgeshelenedi. Ádebiy tilde mine usı stiller talabına qaray sinonimlik qurallar, sóz variantları, kóp mánili sózler, haqıyqıy mánini sáwlelendiriwshi leksikalıq birlikler, sóz formaları payda boladı. Bulardıń barlıǵı tilge kóp qırlı quramalı túsinikler hám pikirlerdi túsinikli hám ápiwayı bayanlaw imkanın beredi. Ádebiy tildiń sózlik quramı hám grammatikalıq dúzilisi júdá kóp sanlı bay qurallardıń áytewir jıyıntıǵınan ǵana ibarat emes. Ádebiy tildiń sózlik qurılısı, grammatikanıń dúzilisi dialektlerden ózgeshe bolıp, belgili bir nızamlıqlarǵa boysınadı, olar qaǵıydalarǵa saralanǵan, jetilisken boladı.

Ádebiy tilge tán belgiler – onıń normalıq sıpatı, stillik tarmaqlarınıń bóliniwi jumsalıw dárejesiniń keńligi. Belgili bir normaǵa tiykarlanıwǵa mútájlik, ádebiy tildiń áhmiyetli belgilerinen biri. Ádebiy tildiń sóz qollanıw qaǵıydaları, morfologiyalıq hám sintaksislik normaları, durıs jazıw hám durıs aytıw normaları bar. Ádebiy til norması tábiyǵıy qáliplesken normalar menen bir qatarda ańlı islengen normalardan da ibarat. Bul normalar, belgili qádeler oqıwlıqlarǵa, qollanbalarda jámlengen boladı. Ádebiy tilde jazıwshı hám sóylewshi adam usı qaǵıydalar tiykarında ádebiy tildi úyrenedi, onı normaların ózlestiredi.

Ádebiy tildiń normaǵa iye bolıwı, bul normanıń belgili qaǵıydalarǵa salınıwı tiykarınan ádebiy tildiń ulıwma xalıq múlki ekenligi menen baylanıslı. Ádebiy til óz ara qatnas quralı sıpatında ózi xızmet etip atırǵan millettiń barlıq wákili ushın ortaq. Ádebiy tilde qabıllanǵan belgili qádelerge salınǵan normalarǵa barlıq jayda, barlıq adamlar (jazıwshı hám sóylewshiler) bir túrde ámel qılınadı. Sebebi ádebiy til barlıq adamlar tárepinen milliy tildiń úlgili hám islengen forması dep qabıllandı hám tán alınadı. Sol ushın da ádebiy tildiń kópshilik tárepinen qabıl etilgen hám maqullanǵan normalarǵa, bul normalarǵa tiyisli qaǵıydalarǵa tiykarlanıw hám oǵan boysınıw hámmege májbúriy esaplanadı.

Bunday ulıwma minnetli normalar hám qaǵıydalar ádebiy tildiń sóz qollanıw hám sóz jasalıw, gáp dúziw, sózlerdi jazıw hám aytıw sıyaqlı barlıq tarawlarında  da bar. Ádebiy tilde durıs sóylew hám jazıw ushın sol normalardı hám olar haqqındaǵı qaǵıydalardı ózlestiriw shárt.

Adamlardıń sóylew mádeniyatın yaǵnıy durıs sóylew hám jazıwdı talap etiw ushın sonday sóylew hám  jazıwǵa tiykar bola alatuǵın quraldı belgilew lazım boldı. Bul quraldı ádebiy tilsiz kóz aldımızǵa keltire almaymız. Ádebiy til sóylew mádeniyatınıń durıs sóylew hám durıs jazıwdıń ólshegishi esaplanadı. Ádebiy til tayar halda qáyerdendur payda bolǵan, aspannan túsken nárse emes. Ol sóylew mádeniyatınıń ajıralmas bólegi. Sol ushın da «Praga lingvistik dógeregi» dep atalǵan ilimiy mekteptiń wákilleri bolǵan tilshiler sóylew mádeniyatı túsinigin til mádeniyatı, ádebiy til mádeniyatı dep ataydı. Olar sóylew mádeniyatı degende eń dáslep ádebiy til mádeniyatın túsinedi: «Ádebiy til mádeniyatı degende biz ádebiy tildi ańlı ráwishte qayta islewdi túsinemiz» dep atap ótedi «Praga lingvistik dógeregi» wákilleri.

Ádebiy tildi qayta islewdiń qanday zárúrligi bar? degen soraw tuwıladı. Ádebiy til hám onıń normalarınıń rawajlanıwına ańlı túrde aralasıw hám qayta islew, bir jaǵınan ádebiy tildiń payda bolıwı ushın, ekinshiden, ádebiy til normalarınıń bir qálipke túsiwi hám bekkemleniwi ushın, úshinshiden, bul normalardıń adamlar tárepinen tán alınıwı, kúndelikli sóylew turmısında qollanıwı ushın zárúr. Ádebiy tildiń qaysı tárepleri qayta islendi degen sawal tuwıladı. Buǵan qaraqalpaq ádebiy tiliniń bir neshshe jıllardaǵı rawajlanıwı tariyxınan juwap tabıw múmkin.

Qaraqalpaq tilinde imla qaǵıydaları islendi, imla sózlikleri dúzilip, olar bir neshshe mártebe qayta islendi hám tolıqtırıldı. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń normalarınıń qáliplesiwinde, tolıqtırılıwında 1920-1940-jıllarda qálem terbetken shayır hám jazıwshılar, jurnalistler, túrli ilim tarawında jumıs alıp barǵan ilimpazlar áhmiyetli rol oynadı. Nátiyjede qaraqalpaq ádebiy tili jetilisken milliy ádebiy til dárejesine kóterildi, onıń durıs jazıw hám durıs sóylew ushın zárúr bolǵan til quralları jetilisip, belgili bir sistemaǵa tústi. Ádebiy tildiń mine usı jaǵdayı til mádeniyatın yaǵnıy mádeniyatlasqan tildi bildiredi. Sol ushın ádebiy til - mádeniy til dep ataladı.

Ádebiy yaǵnıy mádeniy tildi júzege keltiriwdegi maqset - durıs sóylew, durıs jazıw quralların jaratıw. Bul qural jiyi paydalanılǵanda hám jámiyet aǵzalarınıń óz ara qatnası ushın tabıslı xızmet etkende ǵana onıń haqıyqattan da mádeniy til ekenligi tastıyıqlanadı.

Til mádeniyatı sebepli mádeniy til-ádebiy til jaratılǵan eken, endi bul mádeniy quralda durıs, orınlı paydalanıw lazım degen talap ortaǵa qoyıladı. Bul talap ádebiy til ushın norma dep qabıllanǵan til qurallarına, qaǵıydalarǵa ámel qılǵan halda sóylew hám jazıw menen baylanıslı. Ádebiy til menen ámeliy sóylew protsesi arasındaǵı bul baylanıstı sóylew mádeniyatı dep ataw múmkin.

Sawatlılıq hám sawatlı yamasa sawatsızlıq hám sawatsız, durıs imla hám nadurıs imla, durıs jazıw hám nadurıs jazıw stillik qáte, punktuatsion qáte, sózlerdi durıs qollanıw, durıs sóylew sıyaqlı kóp atamalar sóylew protsesi yaǵnıy sóylew mádeniyatı menen baylanıslı túsiniklerdi bildiredi.

Ádebiy til mádeniyatı úsh túsinikti óz ishine qamtıydı:

1. Ádebiy tildi ańlı islew (normaǵa túsiriw);

2. Ádebiy tildiń islengen yaǵnıy mádeniylesken halatı;

3. Ádebiy til normalarındaǵı geypara jerlerin jáne de qayta islew hám jetilistiriw.

Joqarıda aytılǵanlardan eki nárseniń barlıǵı anıq bolıp qaladı:

1. Til mádeniyatı yaǵnıy ádebiy til mádeniyatı. 2. Mádeniy tilden durıs paydalanıw menen baylanıslı bolǵan sóylew mádeniyatı. Demek, sóylew mádeniyatı mádeniy ádebiy tildi júzege keltiriw hám sóylew protsesinde bul til normalarına ámel qılıwdan ibarat.

Ádebiy til normaların ilimiy jaqtan úyreniw onı ilimiy teoriyalıq jaqtan tiykarlaw hám onıń menen baylanıslı bolǵan mashqalalardıń sheshimin tabıw til iliminiń sóylew mádeniyatı tarawınıń aldında turǵan aktual máseleleriniń biri esaplanadı.  Sebebi norma - sóylew mádeniyatınıń oraylıq túsinigi. Norma til qurallarınan praktikada durıs paydalanıw qádeleriniń jıynaǵı. Al ádebiy norma tildiń leksikalıq morfologiyalıq sintaksilik elementleriniń ishinen jámiyetke xızmet etiu  ushın eń qolaylı hám durıs dep tańlap alınǵan til qurallarınıń jıyıntıǵı.   Ádebiy tildiń ózine tán tárepleri, onıń rawajlanıw nızamlıqları,  ondaǵı til birliklerin sóylew jaǵdayına sáykes keletuǵın etip qollanıw imkaniyatları úyrenilmey turıp mádeniyatlı sóylew haqqında sóz etip bolmaydı. Demek, til birliklerin durıs yamasa nadurıs qollanǵanmızdı biliw ushın belgili bir ólshemge zárúrlik sezemiz. áne sol ólshem norma dep ataladı. Til iliminde norma túsinigine ilimpazlardıń bergen anıqlamalarınıń ayrımların keltirip ótemiz.

V.A.Ickovich: «Norma bul sózdiń belgili payıtta, belgili ortalıqta obektiv payda bolǵan mánisi, onıń fonetik dúzilisi sóz jasaw hám sóz ózgertiw qálipleri hám de olardıń real kórinisleri, sintaktik birlikler sóz birikpeleri sóz dizbekleri, gáplerdiń real kórinisleri».

B.I.Golovin: «Norma bul til birliklerin óz-ara jaqsı túsiniw zárúrligi sebepli onnan paydalanǵan xalıq tárepinen jaratılǵan til qurlısınıń ámelde bolǵan belgisi, áne usı zárúrlik til sistemasınıń birligine erisiw jolında adamlarǵa bir varianttı maqul kóriw, ekinshi birewinen waz keshiw múmkinshiligin payda etedi. Jámiyettiń usınday birlikke  erisiw ushın umtılıwı menen birge til norması milliy ádebiy tildi jokarı dárejege kóterip, bekkemlep baradı».

Bunday anıqlamalardı kóplep keltiriwimiz múmkin. Biraq til iliminde  normaǵa berilgen anıqlamalardı ulıwmalastırıp bir sistemaǵa keltirsek, norma degende qısqa etip aytqanımızda, tildegi bir bolǵan birliklerdiń hámme ushın túsinikli bolǵan, kópshilik tárepinen qabıl etilgen kórinisin qollanıwdı túsinemiz.

Norma máselesi ózbek tilinde bir qansha úyrenilgen. Normalardı úyreniw máselesine arnalǵan bir neshshe maqlalar járiyalanadı, usınıslar islep shıǵıldı. Ózbek tilshi ilimazı E.Begmatov ózbek tilindegi normalardı tómendegishe úyreniwdi  usınıs etedi:

1. Tildiń ulıwma norması yamasa ulıwmalıq norma.

2. Tildiń jeke normaları.

Ulıwmalıq norma belgili bir tildiń máselen qaraqalpaq tiliniń barlıq kórinislerinde qollanılıp júrgen normalar sistemasınıń jıyındısınan ibarat.

Arnawlı, jeke norma - ulıwmalıq normanıń til (sóylew) kórinisleri formalarındaǵı anıq kórinisleri. Joqarıda berilgen anıqlamalardan kelip shıqqan halda qaraqalpaq tiliniń tómendegi jeke normaları haqqında sóz etiw múmkin.  

1. Qaraqalpaq ádebiy til normaları.

2. Qaraqalpaq dialektleri hám govorları norması (Dialektlik norma).

3. Qaraqalpaq tiliniń sóylew tili normaları.

4. Qaraqalpaq tiliniń sotsiallıq toparları yaǵnıy «sotsiallıq dialektler, sotsiallıq argolar norması (jargonlar, kásiplik sózler, argonnıń basqa túrlerine tán normalar.

Búgingi kúnde qaraqalpaq ádebiy tiliniń bir qansha islengen belgili dárejede bir qálipke salınǵan normaların tómendegishe kórsetiw múmkin.

1. Leksika-semantikalıq normalar.

Leksikalıq (sóz qollanıw) norması.

2. Orfoepiyalıq norma.

3. Aktsentolologiyalıq (sóz hám sóz formalarında páttiń durıs qoyılıwı) normalar.

4. Fonetikalıq norma.

5. Grammatikalıq (morfologiyalıq hám sintaksislik) normalar. 

6. Sóz jasalıw normaları.

7. Orfografiyalıq norma.

8. Grafikalıq (jazıw) norma.

9. Punktuaciyalıq norma.

10. Stillik norma.

Kórinip turǵanınday ádebiy tildiń ómir súriw ushın normanıń bolıwı shárt.

Joqarıda atap ótilgen normalar ádebiy tildiń barlıq táreplerin óz ishine qamtıydı. Sóylewshi yamasa jazıwshı sóylew jaǵdayına baylanıslı halda normanıń anaw yaki mınaw túrine tán bolǵan talapların saqlawı shárt.

Adam óziniń sóylew protsesinde norma shegaralarınan shıqsa, normalardan shetlew yaǵnıy normanıń buzılıwı júzege keledi.

Belgilengen normalar talaplarına ámel qılınsa,  ádebiy til talaplarına ámel qılınǵan esaplanadı. Normalar ádebiy  tildi hár qıylı buzılıwlardan saqlaydı onıń tazalıǵın saqlap, qadaǵalap turadı. Sol ushın normasız ádebiy til bolmaydı. Bunday, ádebiy tildiń rawajlanıwı, jetilisiwi haqqında sóz etiw de múmkin emes. Demek normaǵa salınǵanlıq - ádebiy tildiń tiykarı esaplanadı.

Endi qaraqalpaq ádebiy tili normalarınıń túrlerin kórip ótemiz.

Fonetikalıq norma. Fonetikalıq norma qaraqalpaq tiliniń ámeldegi álipbe sisteması jańa álipbege ótiw mashqalaları hám  sol mashqalalardı joq etiw, sheshiw menen baylanıslı. Házirgi kirill jazıwındaǵı qaraqalpaq álipbesinde 10 dawıslı, 26 dawıssız, 3 birikpeli dawıslı háriptiń qollanılıwı, latın jazıwındaǵı qaraqalpaq álipbesinde 9 dawıslı 25 dawıssız, sonıń ishinde 34 hárip 2 háripler birikpesi norma esaplanadı.

Kirill álipbesi latın állipbesi tiykarındaǵı qaraqalpaq jazıwına tolıq ótkenimizge shekem háreket etedi.

Házirgi kúnde jańa latın álipbesine ótiw menen baylanıslı bolǵan mashqalalar júzege kelip atır. Olardı tártiplestiriw máseleleri kún tártibinde turıptı. Bul álbette oqıw hám oqıtıwdıń túrli basqıshlarında jańa álipbege  ámel qılıw, onı úyreniw  menen baylanıslı bolǵan sabaqlıq hám qollanbalar dóretiw,  pán texnika tarawlarında, is júrgiziwde  bul álippege ótiw máseleleri.

Orfografiyalıq (imla) norma. Orfografiyalıq norma joqarıda sóz etken fonetikalıq normanıń dawamı esaplanadı. Fonetikalıq norma tildegi sesler menen baylanıslı táreplerge ámel qılsa, orfografiyalıq normada  tilde kópshilik tárepinen sanalı  túrde qabıl etilgen, ózine tán imla qádelerine iye bolǵan norma túsiniledi. Tildegi dawıslı hám dawıssız sesler imlası, túbir hám qosımtalar, qospa, jup qısqarǵan sózler imlası, buwınǵa bóliw, bas háriplerdi jazıwda imla normalarına ámel qılınadı.

Házirgi qaraqalpaq til ilimi aldında oqıw hám oqıtıwda, is júrgiziwde jańa álipbege baylanıslı normalardı, sonıń ishinde orfografiyalıq normanı úyretiw máselesi turıptı, sonıń ushın bul mashqalalardı sheshiwge qaratılǵan bir qatar ilajlar ámelge asırılmaqta.

Orfoepiyalıq norma. Jazbada imla qádelerine ámel qılınsa awızeki sóylewde ádebiy tildiń orfoepiyalıq qádelerin  saqlaw talap etiledi.  Bul haqqında sóz bolǵanda imla qádeleriniń orfoepiyalıq qádelerge qaraǵanda jaqsı ózlestirilgenligi seziledi. Sózlerdiń aytılıw normasına  kópshilik waqıtta dıqqat awdarılmaydı. Bul sóylew mádeniyatına keri tásir etedi. Bulardan qutılıw ushın dialektlik tásirlerdi joq etiw, jaslar hám kekse adamlar sózindegi ózgesheliklerge shek qoyıw,  jazba til tásirinde júzege kelgen jasalmalılıqtan qashıw, basqa tillerden kelip kirgen hám kirip atırǵan sóz hám ibaralardı qollanıwda itibarlı bolıw talap etiledi. Bunnan basqa da orfoepiyalıq normalar haqqında oqıtıwdıń túrli basqıshlarında belgili dárejede túsinik berilgen halda keń xalıq massasına arnalǵan qollanbalar jaratıw kerek. Bul máselege de ayrıqsha áhmiyet beriliw kerek.

Akcentologiyalıq norma. Bul pátti sóz hám gáplerde durıs qollanıw norması. Ayırım sózlerde pátti durıs qoymaw sóz mánisine tásir etiwi múmkin.

Punktuaciyalıq norma. Irkilis belgilerin durıs qoyıw norması. Punktuciya – jazıwdıń shártli belgileriniń biri. Jazıwda imla (orfografiya) qanday xızmet atqarsa irkilis belgileri de sawatlı, mádeniyatlı jazıwdı támiyinlew ushın úlken xızmet atqaradı.

Punktuaciya termini (latınnıń pynktum – noqat) til iliminde eki túrli mánige iye. Birinshiden, irkilis belgileriniń jıyıntıǵı, irkilis belgileri tuwralı qaǵıydalar jıynaǵı degen uǵımdı bildirse, ekinshiden, ol jazba tilde irkilis belgileriniń praktikalıq qollanılıwın hám olardıń sistemasın úyretedi. Irkilis belgileri de jazba tildiń grafikalıq tańbası, ol tildiń jazba túrin sóylew hám jazıwda mánilik jaqtan durıs oqıw hám túsiniw ushın eń zárúrli qural bolıp esaplanadı.

Grammatikalıq norma. Qaraqalpak til iliminde grammatikalık norma jaqsı islegen desek qáte bolmaydı. Usı kúnge shekem jazılǵan sabaqlıq, oqıw qollanbalarında sóylewdiń awızeki hám jazba formalarında bul norma talapları hámme waqıtta da saqlana bermeydi. Bul jaǵday radio esittiriwlerinde, televidenie kórsetiwlerinde de bayqaladı. ásirese seplik formaların durıs qollanbaw jaǵdayları kóp ushırasadı. Ayırım waqıtlarda dialekttegi variantlardı qolanıwǵa háreket seziledi. Tildiń qay dárejede normaǵa túskenligi  onıń grammatikasınan, grammatikalıq normalardan málim boladı. Grammatikalıq normaǵa ámel qılıw ushın sol tildiń grammatikalıq qaǵıydaların, gáp dúziw, sóz hám qosımtalar arasındaǵı qatnas, baslawısh penen bayanlawıshtıń kelisiwi, ekinshi dárejeli aǵzalardıń bas aǵzalarǵa  baylanısıw jolların, sózlerdiń orın tártibin jaqsı bilip alıw kerek. Eger sóylew protsesinde áne usılar basashılıqqa alınbasa sóylew grammatikalıq jaqtan buzıladı,  túsinbewshilik júzege keledi.

Leksika-semantikalıq norma. Sóylewshi yamasa jazıwshı óz pikirin tildiń awızeki  hám jazba forması arqalı tıńlawshı yamasa oqıwshısına jetkizer eken, tilde bar bolǵan birliklerdiń kereklisin tańlap qollanıw imkaniyatına iye boladı. áne usı imkaniyatlardıń barlıǵı tilde leksikalıq normanı belgilep beredi.

Eger óz-ara qarım-qatnas protsessinde sózler orınsız qollanılsa, til jarlılıǵı júzege keledi.

Leksikalıq normada sóz tańlawda olardıń máni hám stillik bahasın esapqa almaw, dialektlik sózlerdi qollanıwdaǵı itibarsızlıq, paronim sózlerdiń mánisin túsinbey qollanıw, orınsız awdarmalar,  sózbe-sóz awdarıwlar  úlken zıyan tiygizedi.

Tildegi sózler bir yamasa bir neshe mánide bolıwı múmkin. Olardıń qaysı birin qollanıw, ózgerip turatuǵın sóylew barısı ushın qaysı mániniń sáykesligin anıqlawda mánilik normaǵa súyeniledi. Bunda tildegi túsindirme, bir neshshe tilli, atamalar  sózlikleriniń áhmiyeti úlken. Solay etip leksikalıq norma degenimiz belgili bir tildiń sóz qollanıw norması.

Stilistikalıq norma. Qaraqalpaq tiliniń stillik normasın belgilew til iliminiń áhmiyetli wazıypalarınıń biri. Tildegi sózlerdi orınsız qollanıw stillik qátelerdiń kelip shıǵıwına tiykar jaratadı. Til birliklerin qollanıwda maqsetke muwapıqlıq stillik norma máselesinde baslı ólshem esaplanadı. Stillik normanı belgilewde qollanılıp atırǵan til birliginiń ulıwma xalıq tárepinen maqullanǵanlıǵı, onıń kópshilik tárepinen sol formada qollanılıwı qabıl etilgen bolıwı kerekligi hám de talqılanıp atırǵan til birligi haqqında bir qararǵa keliwde onıń tekstke sáykesligi esapqa alınadı. Sóylewdiń awızeki formasında bul birliklerdiń orınsız, tákirar paydalanılıwı, sóz qollanıwdaǵı anıqlıqtıń jetispewi hár qıylı stillik qátelerdi  keltirip shıǵaradı.

Tilde sinonimlerdi orınsız qollanıw, tilde bar bolǵan funktsional stillerge tán til birliklerin orınsız qollanıw sıyaqlı jaǵdaylar stillik normanıń buzılıwına alıp keledi.

Juwmaqlap aytqanda adam óz pikirlerin bayanlaǵanda hár qanday jaǵdayda da ádebiy  til normaların saqlawı lazım. Norma tildiń mádeniylik dárejesin belgilewshi tiykarǵı qural ekenligin umıtpawımız kerek. Sonda ǵana biz óz sózimizdiń kórkem, tásirli grammatikalıq jaqtan durıs quralıwın támiyinley alamız.
Ádebiyatlar

1. Kúnǵurov R., Begmatov E., Tojiev E. Nutq madaniyatı va uslubiyat asoslari. Toshkent. 1992. 25-30-betler.

2. Qudratov T. Nutq madaniyatı asoslari. Toshkent. 1993. 17-18-betler.

3. Abduraxmanov G.A. Ózbek adabiy tilining stilistik normalari. «Nutq madaniyatiga oid masalalar» tuplami, Toshkent: Fan, 1973. 51-55-betler. 

4. Begmatov E. Mamatov A. Adabiy norma nazariyasi. Toshkent, 1998. 2-qism.

5. Begmatov E. Mamatov A. Adabiy norma nazariyasi. (Adabiy normaning tiplari) Toshkent, 2000. 3-qism.

6. Dáwletov M. Házirgi qaraqalpaq tiliniń punktuaciyası. Nókis, 1998.

7. Raxmatullaev Sh. Nutqimiz kurki. Toshkent: Fan, 1970. 59-bet.

8. Shoabduraxmanov Sh. Ózbek adabiy tilining leksik normalari. «Nutq madaniyatiga oid masalalar» tuplami. Toshkent: Fan, 1973. 47-51-betler.

9. Shomaksudov A. Ózbek tili stilistikasi. I qism. Toshkent: ToshDU, 1974. 71-81-betler.

10. Shomaksudov A., Rasulov I., Kúngurov R., Rustamov X. Ózbek tili stilistikasi. Toshkent: Wqituvchi, 1983. 36-42-betler.

11. Rábiǵa Sızdıq. Tildik norma jáne onıń qalıptanıwı. (Kodifikaciyası) «Elorda», Astana, 2001