Uo‘K: 53(072) kbk

4-BOB. ELEKTR TRANSPORTI
4.1. Elektr harakat tarkibi(E.h.t.) – Электроподвижной состав - 
Electric rolling stock - 
tortuvchi elektr motorlari bilan jihozlangan va 
kontakt tarmog‘i yoki avtonom manba (akkumulyator batareyalari)dan 
ta’minlanadigan elektrovozlar, elektro poyezdlar va elektroseksiyalar. E.h.t. 
kontaktli(noavtonom) va akkumulyatorli(avtonom) hamda aralash kontakt-
akkumulyatorli, dizel-akkumulyatorli va dizel-kontaktli turlarga bo‘linadi. 
E.h.t.larning 
eng 
keng 
tarqalgan 
turi 
magistral 
t.y.larda 
harakatlanayotgan kontaktli E.h.t. bo‘lib, unda o‘rnatilgan tortuvchi elektr 
motorlariga elektr energiyasi kontakt tarmog‘idan tok qabul qilgich, 
metropolitenda esa kontakt relsi orqali yetkazib beriladi. Ikkala holatda ham 
qaytuvchi sim vazifasini relslar bajaradi, bunda E.h.t. kuch zanjirlari relslar 
bilan g‘ildiraklar juftligi orqali ulangan. E.h.t. undagi elektr motorlarining 
tortuvchi yuritma yordamida g‘ildiraklar juftligini aylantirishi natijasida 
harakatlanadi. E.h.t.da tortuvchi elektr motorlarini elektr energiyasi bilan 
ta’minlanishi va talab qilinadigan tortish kuchi va harakat tezligini hosil 
qilish uchun aylanish chastotasini rostlanishini amalga oshiruvchi elektr 
jihozlari o‘rnatilgan. Bu elektr jihozlari E.h.t.ning tortish elektr yuritmasi 
guruhini tashkil etadi. Bundan tashqari, E.h.t.da yordamchi mashina va 
jihozlar joylashtirilgan, ular elektrovoz o‘z ehtiyojlari uchun xizmat qiladi.
4.2. Elektr harakat tarkibi(EHT)dagi tortuvchi transformator (T.t.) 
- Тяговый трансформатор электроподвижного состава
– 
Traction 
transformer of electric rolling stock - 
o‘zgaruvchan tok kuch 
tarnsformatori bo‘lib, u kontakt tarmog‘i kuchlanishini tortuvchi elektr 
motorlari, elektrovoz o‘z ehtiyojlari va yo‘lovchi vagonlar elektr jihozlari 
normal ishlashi uchun kerak bo‘ladigan qiymatgacha pasaytirib beradi hamda 
statik o‘zgartgichning tarkibiy qismi hisoblaanadi. T.t. magnit tizimining 
tuzilishiga ko‘ra zirxlangan po‘lat o‘zakli (birlamchi chulg‘amidagi 
kuchlanish rostlanganda) va sterjen ko‘rinishidagi o‘zakli (ikkilamchi 
chulg‘amidagi kuchlanish rostlanganda); kuchlanishni rostlash tizimiga ko‘ra 
quyi va yuqori kuchlanishi doimiy transformatsiya koeffitsiyentli, pog‘onali 
va bir tekis rostlanadigan; tuzilishiga ko‘ra quyma va seksiyalangan; 
chulg‘amlari soniga ko‘ra tasniflanadi. Mamlakatimiz EHTlarida kuchlanishi 
ikkilamchi chulg‘amida rostlanadigan T.t. qo‘llaniladi. 
T.t. bir nechta chulg‘amga ega bo‘lib, uning tarmoq(birlamchi) 
chulg‘amiga kontakt tarmog‘idan tok qabul qilgich orqali 50, 25 yoki 15 kV

---

124
(60, 50 yoki 16(2/3) Hz chastotali) kuchlanish beriladi (4.1-rasm); bitta yoki 
bir
4.1-rasm. Elektr harakat tarkibidagi tortuvchi transformator sxemasi:
R
– 
rostlanadigan tarmoq(birlamchi) chulg‘am; 
A
– seksiyalangan almashlab ulagichli 
chulg‘am; 
I
- tortuvchi(ikkilamchi) chulg‘am. 
nechta rostlanadigan va rostlanmaydigan seksiyalariga ega bo‘lgan 
tortuvchi(ikkilamchi) chulg‘amlari elektr energiyasini to‘g‘rilagich sxemasi 
orqali (1,5 kV gacha kuchlanishni) tortuvchi elektr motorlariga; 150 – 220 V, 
380 – 400 V va 600 – 800 V kuchlanishli uchta chulg‘am elektr harakat 
tarkibi o‘z ehtiyojlari va yordamchi mashinalari, tiristorli qo‘z‘atgichlar va b. 
ga uzatadi. T.t.da nasos yordamida amalga oshiriladigan majburiy moyli 
sovutish tizimidan foydalaniladi. T.t. chulg‘amlari magnit o‘tkazgich(ayrim 
hollarda yarim o‘tkazgichli ventillar) bilan birga yuqori elektroizolyatsion 
xossaga ega bo‘lgan maxsus transformator moyli bakda joylashtiriladi.
Tortish zanjirlari uchun transformator maxsus yasaladi, chunki, u EHT 
harakatlanayotganda tebranishlar, silkinishlar va dinamik kuchlarga bardosh 
berishi lozim. EHT kuzovi gabarit o‘lchamlariga qarab T.t. va uning moy 
to‘ldirilgan baki gabarit o‘lchamlari va massasi ham cheklangan bo‘ladi. T.t. 
uzunligi uning quvvati va aravachalar orasidagi masofaga bog‘liq bo‘ladi. 
T.t. kontakt tarmog‘i kuchlanishining katta diapazonda o‘zgarishini hisobga 
olgan holda yasaladi. T.t. chulg‘amlari izolyatsiyasiga kommutatsion va 
atmosfera o‘ta kuchlanishi ta’sir qiladi; so‘nggisi juda xavfli, chunki, 
takomillashmagan himoya vositasida u T.t. nominal kuchlanishidan o‘n 
martalab ortib ketishi mumkin. Ayrim chet el t.y.larida harakatlanadigan uch 

---

125
fazali tortish yuritmali EHTlardagi T.t. bir-biridan galvanik jihatdan 
ajratilgan to‘rtta ikkilamchi chulg‘amli maxsus ko‘rinishda yasalgan. 
4.1-jadval 
Parametr nomi 
Qiymati 
Transformator rusumi 
ОНДЦЭ-4350/25 П-У2 
ОДНЦЭ-5700/25 Н-У2 
Tarmoq chulg‘amining 
nominal quvvati, kVA 
4345 
5683 
Chulg‘am nominal 
kuchlanishi, kV 
25 
Tortish chulg‘amining 
nominal quvvati, kVA 
2016х2 
2482х2 
Ta’minlovchi tarmoq 
chastotasi, Hz 
50 
Tortish chulg‘amining 
kirishlardagi nominal 
kuchlanishi, V 
а
1
-х
1
а
2
-х
2
1260 
а
1
-х
1
а
2
-х
2
1260 
а
1
-2, 2-х
1
, а
2
-4, 4-х
2
630 
а
1
-2, 2-х
1
, а
2
-4, 4-х
2
630 
а
1
-1, 1-2, а
2
-3, 3-4 315 
а
1
-1, 1-2, а
2
-3, 3-4 315 
O‘z ehtiyojlari 
chulg‘amining nominal 
quvvati, kVA 
205 
243 
O‘z ehtiyojlari 
chulg‘amining kirishlardagi 
nominal kuchlanishi, V 
а
4
-х
4
401 
а
3
-5 225 
а
4
-6 229 
а
3
-х
3
405 
Qo‘zg‘atish chulg‘ami 
nominal quvvati, kVA 
112 
175 
O‘z ehtiyojlari 
chulg‘amining qismalardagi 
nominal kuchlanishi, V 
а
3
-5 86 
а
4
-6 135 
5-х
3
86 
6-х
4
135 
Isitish chulg‘amining 
nominal quvvati, kVA 
- 
300 
Isitish chulg‘amining 
kirishlardagi nominal 
kuchlanishi, V 
- 
a
5
-x
5
3012 
Transformator umumiy 
isroflari, kW 
60,5 
57 
Chulg‘amlar ulanish 
sxemasi va guruhi 
1/1-1-1-1-0-0-0-0 
1/1-1-1-1-1-0-0-0-0-0 
Moy massasi, kg 
1475 
1800 
Umumiy massasi, kg 
7230 
9300 
Chulg‘amlarning bunday yasalishi to‘g‘rilagich sifatida tortish toki 
tarkibidagi garmonik tashkil etuvchilar qiymatlarini kamaytirish maqsadida 
fazalari bo‘yicha o‘zaro siljitilgan to‘rt kvadrantli o‘zgartgichlardan 
foydalanish uchun zarur bo‘ladi.

---

126
4.2-jadval
 
Parametr nomi 
Qiymati 
Transformator rusumi 
ОНДЦЭР-2000/25 П-У1 
ОДНЦЭР-1600/25 П-У1 
Tarmoq chulg‘amining 
nominal quvvati, kVA 
1600 
965 
Chulg‘am nominal 
kuchlanishi, kV 
25 
Ta’minlovchi tarmoq 
chastotasi, Hz 
50 
Tortish chulg‘amining 
nominal quvvati, kVA 
1320 
773 
Tortish chulg‘amining 
kirishlardagi nominal 
kuchlanishi, V 
1-4 2200 
(1-2-(1-0)-(1-3)-(1-4) 
550-1100-1650-2200 
1-8 2208 
Qo‘zg‘atish chulg‘ami 
nominal quvvati, kVA 
2х50=100 
92 
O‘z ehtiyojlari 
chulg‘amining kirishlardagi 
nominal kuchlanishi, V 
а
2
- а
3
; а
4
- а
5
220 
х
1
-0
1
220 
а
2
- х
2
; а
4
- х
4
280 
х
2
-0
1
276 
Qo‘zg‘atish chulg‘amining 
nominal quvvati, kVA 
140 
100 
Isitish chulg‘amining 
nominal kuchlanishi, V 
630 
628 
Qo‘zg‘atish chulg‘ami 
nominal quvvati, kVA 
2х16=32 
- 
Isitish chulg‘amining 
kirishlardagi nominal 
kuchlanishi, V 
120 
- 
Transformator umumiy 
isroflari, kW 
1/1-1-1-1-1-1-0-6-6-6-6-6 
1/1-1-1-0-0-6 
Chulg‘amlar ulanish 
sxemasi va guruhi 
36,5 
22 
Moy massasi, kg 
900 
940 
Umumiy massasi, kg 
3560 
3680