Uo‘K 35. 9: 632. 9(575. 12) Kbk 42. Z—74

1-lichinkalik po‘sti


l-rasm. Qalqondorlarning lichinkalik postlarining qalqon hosil
bo ‘lishidagi joylashishi (MBS-9, 8x2 )
Ma’lumki, koksidlarning morfologiyasida erkak va uig'ochilarining orasida juda katta farqlar bo‘lib, odatda erkakla- nning gavdasi ham boshqa hasharotlar kabi qismlardan tashkil to- padi. Biroq urg‘ochilar tanasi esa, hasharotlarga xos bo‘lgan bosh, ko‘krak, qorin va ularda joylashgan orginlari bo‘lmaydi. Tadqiqot- larimizda ayrim koksid turlarining erkaklari garchi topiimagan


35




bo‘lsada, ammo urg‘ochilari ancha serpusht bo‘lib o‘zlari
Kuzatishlarimizda koksidlar urg‘ochilarini turli muhit sh;i- roitida yashaganligi tufayli ko‘rinishida farqlar borligi, tanalari ko‘pincha ovalsimon, tuxumsimon, yumaloq, duksimon shakllarJ da bo‘lsa, ranglari esa jigarrang, binafsha, och-sarg‘imtir bo‘ladi Urg‘ochi koksidlar tanasining kattaligida ham farqlar mavjud. Qal-j qondorlarning urg‘ochilari mayda, soxtaqalqondorlar esa ancha yirik bo‘ladi.
Erkaklari odatda urg‘ochilaridan tana ko‘rinishi nuqtayi nazari-J dan kichik bo‘ladi. Ular ko‘p holatlarda urg‘ochilari koloniyasidan alohida yashaydi (hatto o‘simlikning boshqa qismida yoki umu- man boshqa o‘simlikda). Erkaklarining umri qisqa, urg‘ochilari bi- lan qo‘shilgach, bir necha soatdan so‘ng nobud bo‘ladi. Beresklet qalqondori erkaklari 4-5-yoshga o‘tganda, ustidan oq mumsimoni modda bilan o‘raladi. Uning tashqi ko‘rinishi silindrsimon shaklda,! oqimtir rangli bo‘lib, yon tomonidan uzunasiga ketgan kulrang tar- novsimon tuzilmani ko‘rish mumkin. Undan tashqari, erkaklarining qalqonsimon tuzilmasi urg‘ochilarinikiga qaraganda ancha yupqa, nozik tuzilishga ega.
Gigant qurtchalar (Monophlebidae) oilasining vakillari o‘simliklarning ildizlarida va yuqori qismlarida hayot kechiradi. Ularning urg‘ochi formalari ovalsimon, ko‘pincha yumaloq yokiI uzunchoq, biroz qavariq shakllarda bo‘lib, koksidlarning boshqaj turlariga nisbatan ancha yirik, kattaligi 35 mm gacha boradi. Shu'


36

Ilu lni)'.i ularning ichida 1,5 mm ni tashkil etadigan turlari ham ■1)1 di lllarda tana segmentatsiyasi aniq ko‘zga tashlanib, H'l •••' oyoqlari yaxshi rivojlangan, ba’zan oldingi oyoqlar 11 iniliiiining o‘zaro qo‘shilishidan kovlovchi tip hosil bo‘ladi.

I iif‘ochilari ko‘pincha oq g‘ubor bilan qoplangan bo‘ladi. 'lll qo'yish vaqtida oq mumsimon ipchalar ajralib, tanani qis-
lliii" •, <>k i to'liq o‘rab oladi, ba’zan urg‘ochisining qorincha qismida n . Iiiiii shaklda tuxum xaltachasi hosil bo‘ladi. Ba'zi turlarda u iit) ih ln i tanasining butun qismini o‘rab turadi. Erkaklarning nim- |..i iii pillalari odatda uzunchoq va oq bo‘lib, tartibsiz holdagi ip- flinlniga ega bo'ladi.
Knkuntanali qurtchalar oilasining (Pseudococcidae) vakillari li'minliklarning ildiz qismida ham, yuqori qismida ham uchraydi. ¹ l iming ba’zi turlari subtropik o‘simliklami, issiqxona va gulxona n nnliklarini zararlaydi. Urg‘ochilari ovalsimon, uzunchoq, ba'zan ■ii yumaloq shakllarda bo‘lib, kattaligi 0,5-12 mm ni tashkil eta- ili I Harning tashqi qatlami elastik bo‘lib, qorin bo‘g‘imlari yaqqol ko'/ga tashlanadi. Kukuntanli qurtlar odatda ustki tomoni tanadagi ln /lardan ajralib chiqadigan mumsimon, g‘uborli moddalar bi- I iii qoplangan bo‘ladi, ba'zan esa g‘ovak tuxum xaltachasi bilan o'ialgan bo‘Iadi. Mo‘ylov va oyoqlari ko'pchilik turlarda normal nvojlangan, lekin ba’zi vakillarida qisqaroqdir. Erkaklarining hosil qilgan pillalari oqish, biroz uzunchoq bo‘lib, turli tomonga tarqa- luvchi momiq ipchalardan tashkil topgan.
Kukuntanli qurtlar oilasiga mansub hasharotlarning tashqi qoplag‘ichi juda yupqa, shakli, katta-kichikligi, rangi kabi belgilari hilan bir-biridan farq qiladi. Bu qurtlar teri qoplami kukunsimon ko'rinishdagilar bilan bir qatorda, ancha qalin plastinka tcrililari ham uchraydi (4-A-rasm). Ba'zi bir vakillarining qoplami, qalin pishiq laksimon tuzilishli, nihoyatda ingichka ipaksimon ipchalar- dan tashkil topadi. Biroq, o‘simlik ildizi bilan yer ostida yashovchi


37




qurtlaming gavda qoplami juda nozik, ko‘zga aniq tashlanib tura maydi. Teri qoplamlar lichinka va urg‘ochilami tashqi ta’sirlanln| saqlab turadi (3axBaTKim, 1975).
Kukuntanli qurt turlarini aniqlashning taksonomik mezonhifl ularning ko'pchilik turlarining erkaklari yo‘qligi tufayli asosnl urg‘ochilarining morfologiyasiga bog‘liq holda amalga oshiriladi Bu guruhga mansub qurtlaming morfologik belgilari ko‘zlari, gav da shakli va kattaligi, boshidagi mo‘ylovlari, xartumi, ko‘kragidng| oyoqlari, nafas teshiklari, shuningdek, yelkasi va qornida joylash gan tukchalari, jinsiy bezi, anal halqasi tanasida joylashgan bezlan. serariysi kabi tuzilmalarga asoslangan taksonomik birliklari boTih, ularga nisbatan quyidagilarga e’tibor qilgan holda ish bajariladi.
Kukuntanli qurtlarni aniqlashda ulaming tanasida joylashgaij morfologik elementlardan foydalaniladi. Quyida shu elementhif haqida maTumotlar beriladi:

1. 
   Kukuntanli qurtlar tanasining shakli barcha turlarda doimo bir xil ko‘rinishda boTmaydi.
   
2. 
   Pseudococcus Westv. avlodiga mansub turlarni aniqlashdil ularning eng muhim belgilaridan biri - ko‘zlarining yonidagi yu« maloq teshikchalari va ulaming soni e’tiborga olinadi.
   
3. 
   Pseudococcidae va Eriococcidae oilalarida esa, mo‘ylovlar va ulaming bo‘g‘imlari soni muhim sanaladi.
   
4. 
   Yuqoridagi oilalarga mansub turlaming oyog‘i va uni hosil qilgan bo‘g‘imlari muhim belgilardan hisoblanadi.
   
5. 
   Kukuntanli qurtlaming qorin teshikchasini tuzilish shakli muhim taksonomik belgilar qatoriga kiradi.
   
6. 
   Anal halqadagi teshikchalaming joylashishi ham bu hasha- rotlarning taksonomik belgilaridan hisoblanadi.
   
7. 
   Mum ishlab chiqaruvchi bezlar ular tanasining ustki tomoni- da joylashishi va tananing ustki tomonida joylashgan qilchalar hanj muhim belgilar qatoriga kiradi.
   

38

I hp'ochilaming tanasidagi mum to‘shama turlarni aniqlashda |iiihiiii ihamiyat kasb etadi.

'.iislnqalqondorlar va yostiqchalilar (Coccidae) oilalarining va- |ill.iii h.it xil o‘simliklaming ildizlari va ustki qismlarida uchrab, । i nll.il ichida ancha yirik guruhlar sanalib, ularning urg‘ochilari io.il .iiiion yumaloq yoki uzunchoq shakllarda, tananing yelka yu- i Imoz qavariq, ba’zi turlarda qattiq skeletli bo‘lsa, qorin qismi liini। uli Hurmalarda tuklar yoki tikanli o‘simtalar joylashgan boTadi. mu'ylov va oyoqlari tanaga nisbatan qisqadir. Tuxum qo‘yish 11' nda ko‘pchilik turlar urg‘ochisining qorincha tomonidan chiqib niuivchi tuxum xaltachasini hosil qiladi. Ayrim turlarda tuxum xal- । ii h.isi butun tanani toTiq qoplab turadi. Erkaklarining nimfalari ii/iinchoq, biroz ovalsimon shakldagi qalqon ostida rivojlanadi.
Koksidlar kenja turkumi ichida qalqondorlar oilasiga mansub il. illari Farg‘ona vodiysi sharoitida keng tarqalgan. Qalqondorlar 11 haspididac) oilasi vakillari ko‘proq daraxt va butalarda uchraydi । I I) rasm). Qalqondorlarning hayoti, ko‘payishi, o‘simliklarning ildizlariga nisbatan ko‘proq yuqori qismlari bilan bogTiq. Ularning h hida zararkunanda turlar ko‘p uchraydi.
Ko'zlari bir juft, oddiy bir linzali uncha katta boTmagan dogTi hoTtiqlardan tuzilib, tananing ustida yarim sharsimon ko‘rinishga cga bo'ladi. Ba’zan ko‘zlar pigment dogTariga qadar reduksiyalash- i'.m yoki umuman boTmaydi.
OgTz apparati sanchib-so‘ruvchi tipda. Urg‘ochilarning va hchinkalarning ogTz apparati orqaga surilgan boTib, birinchi juft oyoqlari oTtasidajoylashadi. Son, boldirva panjalar orasidagi farq- hir sezilarli boTmasada, oTta va orqa juft oyoqlarning tirnoqlari biroz kuchli cho‘zilganligi koTinadi.


39