Uo‘K 35. 9: 632. 9(575. 12) Kbk 42. Z—74

Farg‘ona vodiysi koksidlarining avlodlar va turlar nisbati T/r	Oilalar	Faunadagi avlodlar soni va ularning nisbati (%)
Faunadagi turlar soni va ularning nisbati (%)
1.	Ortheziidae	1 (2,4)	1 (L8)
2.	Monophlebidae	1 (2,4)	1 (L8)
3.	Margarodidae	2 (4,9)	3 (5,5)
4.	Lccaniidae	1 (2,4)	1 (1,8)
5.	Asterolecaniidae	1 (2,4)	1(1,8)
6.	Pseudococcidae	4 (9,75)	6(10,9)
7.	Eriococcidae	2 (4,9)	3 (5,5)
8.	Coccidae	8(19,5)	11(20)
9.	Diaspididae	21 (51,2)	28 (50,9)
	Jami	41	55

Shuningdek, biz aniqlangan turlaming oilalar va avlod bo‘yicha nisbatini aniqladik. Jumladan, Diaspididae oilasiga mansub Adis-I codiaspis March., Tecaspis Hall,JJnaspis Mac Gillivray, Chionas- pis Signoret, Pistaciaspis Borch., Lepidosaphes Shimer, Mytilaspis Targioni-Tozzetti, Insulaspis Mamet, Nilotaspis Ferris, Aulacas- pis Cockerell, Carulaspis Mac Gillivray, Diaspis Costa, Parlatoria Targioni-Tozzetti, Archangelskaya Bodenheimer, Leucaspis Tar- giom-Tozzetti, Suturaspis Lndgr., Quadraspidiotus Mac-Gillivray, Diaspidiotus Cockerell, Rhizaspidiotus Mac-Gillivray, Ephedraspis


22

Iliiii lr ('uprcssaspis Borchs. kabi avlodlarining faunadagi nisbati i ni lashkil etadi (1-rasm).

1-rasm. Faunadagi avlodlar soni va ularning nisbati


Coccidac oilasining Pulvinaria Targioni-Tozctti, Anapulvinaria Horchs., Coccus L., Didesmococcus Borchs., Sphaerolecanium Sulc, Parthenolecanium Sulc, Eulecanium Cockerell, Rhodococcus Borchs. kabi avlodlarning faunadagi nisbati 19,5% dan iborat.
Pseudococcidae oilasining to‘rtta avlodi 9,75% ni, Eriococci- dac oilasining 2 ta 4,9% ni tashkil etsa, Ortheziidae, Monophlebi- dae, Lecaniidae va Asterolecaniidae oilalarining 1 tadan avlodlari monotipik xususiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Faunadagi turlar nisbatiga ko‘ra tahlilda Diaspididae oilasi vakillari to‘la dominantlikni namoyon qilgan holda 28 turdan iborat (50,9%) ekanligini ko‘rish mumkin.


23

Keyingi o‘rinda Coccidae oilasi 11 tur bilan faunadagi nisbati 20 % ga to‘g‘ri keladi.

Turlar ketma-ketligi Pseudococcidae (6 ta, 10,9%), Eriococci- dae va Margarodidae (3 tadan, 5,5%) tartibida pasayib borgan.
Ortheziidae, Monophlebidae, Lecaniidae va Asterolecaniidae oilalari vakillari 1 tadan turga ega boTib, umumiy faunaning 7,2% ni tashkil yetgan (2-rasm).


2-rasnt. Faunadagi oilalar soni va ularning nisbati


Aniqlangan turlar ichida Pseudococcus vovae Nass., Gossyp- aria salicicola Borchs., Adiscodiaspis tamaricicola Mal., Chionaspis salicis (Lind.) kabi turlar Farg‘ona vodiysi koksidofaunasi uchun ilk bor qayd etildi.
Faunada uchrovchi adventiv va endemik turlar


Hasharotlar jamoalari tarkibida adventiv (kelgindi) turlar ham ozuqa zanjiri shakllanishi va tarkibiy birligi sifatida muhim o‘rin tutadi. Adventiv hasharotlami o‘rganish va ularni respublika hudu-


24

ilil । k< lil> qolish xavfini oidini olish bo‘yicha tadbirlar o‘tgan asr- iniii' ihni.iloriyalari faoliyati bilan bog‘liq.

O /bekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-avgust- i i.'i 1’1 5174-sonli “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi mdagi O‘simliklar karantini davlat inspeksiyasini tashkil etish in i' i isida”gi Farmoni ijrosini ta’minlash hamda o‘simliklar karan- iiiii qoidalari va fitosanitariya normalarining bajarilishi ustidan dav- l n n izorati tizimini yanada takomillashtirish ishlari olib borilmoq- ilil
MaTumki, koksidlar o‘zi yashab turgan hududdan boshqa rkologik sharoitlarda tez tarqalish xususiyatiga ega. Bu jarayon । lii'ldan respublikamizga keltirilayotgan ko‘chatlar, urug‘lar, turli u/iq-ovqat mahsulotlari vositalari orqali kirib kelishi ko‘proq ku- .iiiladi. Ayniqsa, endilikda turli mamlakatlar bilan o‘zaro iqtisodiy nloqalar, tovar ayirboshlash jarayonlarining kuchayishi respub- likamizga boshqa hududlaridan karantin ahamiyatiga ega bo‘lgan koksid turlarini kelib qolishi va tarqalish xavfini kuchaytirmoqda. Markaziy Osiyoning turli hududlarida avval mutlaqo uchramagan, hozirda esa keng tarqalib ketgan ba’zi zararkunanda hasharotlar likrimiz dalili bo‘la oladi.
O‘zbekistonda 1964-yilga qadar mevali va manzarali daraxt- larning jiddiy zararkunandasi hisoblangan Kaliforniya qalqondori mutlaqo uchramas edi. Biroq, bu qalqondor 1964-yili Toshkent- da ilk bor topilib, unga qarshi keskin kurash choralari qoTlanildi (A6.apamnT0Ba, 1997). Karantin xizmati xodimlari bu hasharotni boshqa viloyatlarga o‘tib qolmasligiga harakat qildilar. Biroq, amalga oshirilgan barcha tadbirlar va harakatlar samarasi uzoq vaqt saqlab qolinmadi, natijada qalqondor O‘zbekistonning boshqa viloyatlariga ham tarqalib ketdi. Hozirda hasharot Farg‘ona vodiy- sida ham keng tarqalmoqda. Kalifomiya qalqondori o‘simliklarga


25




zarar yetkazish jihatidan olma qurtidan keyin ikkinchi o‘rinda turishini hisobga olsak, respublikamizga chetdan yana bir jiddiy zararkunanda kelib qolganligini anglash mumkin bo‘ladi (XycaHOB, CodnpoB, JIxiundocBa, FyjiOMnannHOB, OnHMOBa, 2018).
Koksidlarga qarshi olib borilayotgan kurash choralari ijobiy natijalarni bermay, ular hududlarda tobora keng tarqalayotganligi, qarshi kurashusullari kutilgansamarabermasligidadir. Ayniqsa,uzoq yillar mobaynida boshqa zararkunandalar qatori koksidlarga ham kimyoviy qarshi kurash choralari qo‘llanib kclinganligi, bu hasha- rotlarni ham kimyoviy dorilarga turg‘unlik xususiyatlarini orttirib, ularning sonini kamaytiruvchi tekinxo'r va yirtqichlarning kama- yishiga sabab bo‘Idi. Koksidlarga qarshi samarali kurash usullarini ishlab chiqish uchun esa ularning biologik xususiyatlarini o‘rganish, rivojlanishidagi zaif joylarni aniqlash, yirtqich va tekinxo‘rlarning tur tarkiblarini, ularning o‘simliklar bilan bog‘lanishlarini o‘rganish dolzarb vazifalardan sanaladi.
Tadqiqotlar Farg‘ona vodiysi koksidofaunasi asosiy tarkibini tashkil qiluvchi turlarning aksariyati aynan adventiv turlar ekanli- gini ko'rsatdi. Jumladan, adventiv turlarga komstok qurti - Pseudo- coccus comstocki Kuw., archa unsimon qurti -Pseudococcus vovae Nass., olmaunsimon qurti -Phenacoccus mespili Sign., tol namatsi- mon qurti - Gossyparia salicicola Borchs., tok yostiqsimon qurti - Pulvinaria vitis L., tol yostiqsimon qurti - Pulvinaria salicicola Borchs., pista yostiqsimoh qurti - Anapulvinaria pistaciac Bodcnh., yumshoq soxtaqalqondor - Coccus hesperidum L., olxo‘ri soxtaqa- Iqondori - Sphaerolecanium prunastri Fonsc., akatsiya soxtaqalqon- dori - Parthenolecanium corni Bouche, beresklet qalqondori - Unas- pis evonymi (Comst.), tamariks qalqondori-Chionaspis cngeddcnsis Boden., tol qabariq qalqondori - Chionaspis salicis (Lin.), olma vergulsimon qalqondori - Lepidosaphes ulmi (L.), archa vergulsi- mon qalqondori - Insulaspis juniperi (Lindinger)., atirgul qalqondori


26

AiiIj. ,i ;pis rosae (Bouche)., binafsharang qalqondor - Parlatoria iil. n (('olvee)., kalilbrniya qalqondori - Quadraspidiotus pernicio- nnst.), terak qabariq qalqondori - Quadraspidiotus salicis il iipii) kabilami ko'rsatish mumkin.

111 ii idan tashqari, quy idagi adventiv turlar boshqa ekologik hudud- liiiil.ui kelib qolganligi adabiyot manbalaridan olingan materiallar nn|iili maTum bo‘ldi. Jumladan, A.D.Arxangelskaya (1937) bunday iui l.ii r.i qichitqi o‘t qurti -Orthezia urticae L., archa yarimsharsimon i|inli Lecanium arion Ldgr., tok unsimon qurti - Planococcus vitis ■ n. d ilonsimon qurt - Naiacoccus serpentinus Green, marena ildiz quili Phcnacoccus inermis Hall., shamshod qurti - Eriococcus Iiiim l'onsc., hoshiyali qurt - Ericoccus spurius (Mod). Ldgr., ikki ii' iimali soxtaqalqondor - Parthenolecanium bituberculatum 1.11 >’., mokkisimon soxtaqalqondor - Parthenolecanium persicae F., iimariks oq qalqondori-Adiscodiaspis tamaricicola Mal., Xoll qal- qondori - Nilotaspis halli (Green.), kiparis qalqondori - Carulaspis iuniperi (Bouche)., ananas qalqondori - Diaspis bromeliae (Kem.), ■ ledra noksimon qalqondori - Archangelskaia ephedrae (Lind.), virik oq qalqondori - Leucaspis gigas (Mask.), shuvoq qalqondori Rhizaspidiotus artemisiae (Hall)., oq efedra qalqondori - Ephe- diaspis ephedrarum Lind., isfara qalqondori - Cupressaspis isfaren- is Borchs. (Arxangelskaya, 1937) kabi turlar kirishini ko'rsatadi.
V.V.Yaxontov (1962) Markaziy Osiyoda uchramaydigan tut qalqondori (Pseudaulacaspis pentagona Targ.), zaytun soxtaqal- qondori (Saissetia oleae Bem.), yapon tayoqchasimon qalqondori (Lopholeucaspis japonica Ckll.), yapon kamfora qalqondori (Pseu- daonidia duplex Ckll.) kabilami urug' mevali bogTar uchun xavfli zararkunanda sifatida ko'rsatadi.
Quyida Farg'ona vodiysi hududiga chetdan kelib qolgan, boshqa turlarga nisbatan zararlilik xavfi yuqori boTgan adventiv koksidlar haqida maTumotlar keltirilgan.


27

1. 
   Olxo‘ri soxtaqalqondori - Sphaerolecanium prunastri Fonsc. Olxo‘ri soxtaqalqondorini birinchi bor A.D.Arxangelskaya (1937) 1931-yilda Namangan shahridan topgan. Keyingi kuzatishlar bu hasharotni Namangan viloyatining boshqa tumanlarida ham turli danakli mevali daraxtlarda tarqalganligini ko‘rsatgan. Bizning tadqiqotlarimizda ham ayni turning Farg‘ona vodiysining ayrim joylarida uchrashi kuzatildi (Bog‘ishamol, 8.04.2019; Izboskan, 11.02.2019; Xonobod, 12.04.2019).
   
2. 
   Beresklet qalqondori - Unaspis evonymia Comst. Ushbu qalqondor ham 1935-yilgi karantin tekshiruvlari paytida Tosh- kentdagi 0‘rta Osiyo universitetining botanika bog‘i issiqxo- nasida o‘sayotgan bereskletdan topilgan. Biz tomondan olib borilgan tadqiqotlarda ham bu tur Andijon shahrining qator hudud- larida uchrashligi ma’lum bo‘ldi (ApxaHrejibCKaa, 1937; Axmchob, CodupoB, lOjmneBa, Ka^xxop°^Ba, FyjioMHjmnHOB, 2017), (Andijon shahri, Eski shahar hududi, 7.06.2016; Andijon davlat universiteti botanika bog‘i, 17.03.2019).
   
3. 
   Kaliforniya qalqondori - Quadraspidiotus perniciosus Borchs. A.D.Arxangclskaya karantin turlar bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan vaqtlarda bu hasharot O‘rta Osiyoda umuman uchra- magan. Biroq, 1964-yili uni Toshkent viloyatida birinchi bor to- pilgan (AGupaujHTOBa, 1997). Kuzatishlarimizda bu karantin aha- miyatga ega boTgan tur Farg‘ona vodiysining qator hududlarida kuzatildi (Andijon 2018-2019; Farg‘ona 2019;).
   

Adventiv turlar turli vositalar orqali yangi hududlarga kelib qolganlaridan so‘ng bu joylarda ularning sonini kamaytiradigan entomofaglarining boTmasligi muhit sharoitining ularga mosligi, mazkur turlarni ozuqa o‘simliklarining xilma-xil navlari mavjudligi kabi omillar ta’sirida ular kelib qolgan joylarida juda tez ko'payib, mazkur joylardagi ozuqa o‘simliklariga jiddiy zarar yetkaza bosh- laydi. Fikrimiz dalili sifatida O‘zbekistonga kelib qolgan komstok


28




I iihlomiya qalqondori kabi koksidlarni bu joylaming jiddiy MN'id ini.indalariga aylanganligini ko‘rsatish mumkin.
I । vmpi yillarda fermer xojaliklarini rivojlantirish maqsadida jn»pulilil amizga tez yetiluvchi, hosildorligi yuqori bo‘lgan o‘simlik h । Imi olib kelinib, intensiv bog‘lar barpo etilishi bilan bir qatorda, o'simliklar bilan adventiv hasharotlaming ham kclib i|ii|lili xavfi kuchaymoqda.
<) zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi ।' iimliklar karantini davlat inspeksiyasi O‘simliklar karantini il- nn . markazi ma’lumotlariga ko‘ra, Kalifomiya qalqondori Andijon । ilnvati bo'yicha 12 ta tumanning 17 ta xo‘jalik va aholi punktining 135 gektar yerlarini zararlagan. Komstok qurti Andijon viloya- n lio'yicha 23 ta tumanning 23 ta xo'jalik va aholi punktining jami ') 1 )',cktar yerlarini zararlagan.
Namangan viloyati bo‘yicha Kaliforniya qalqondori 5 ta tuman- 72 ta xo‘jalik va aholi punktining jami 196,6 gektar yerlarini ninrlagan. Komstok qurti esa, 11 ta tumanning 337 ta xo‘jalik va nholi punktining jami 620,63 gektar yerlarini zararlagan.
Kaliforniya qalqondorining Farg‘ona viloyati bo‘yicha yetkaz- ,'an zarari 13 ta tuman va shaharlarning 129 ta xo‘jalik va aholi punktining jami 96 gektar yerlariga to‘g‘ri kelgan. Komstok qurti । sa, 16 ta tuman va shaharlaming 222 ta xo‘jalik va aholi punktining jnini 522 gektar yerlarini zararlagan (“yaSeKncroH PecnyGjmKacn yyayan/ia TapKajiran KapaHTHH/tarn 3apapKyHaH/ia Ba derona ynriap pyiixa™”, 2018).
Ma’lumki, qish oylarida O‘zbekiston Respublikasida issiq o'lkalardan keladigan turli sitms mevalar - banan, mandarin, apel- sin, ananas kabilarga talab kuchayadi.
2018-yil 1-choragida “O‘zbekiston Respublikasiga olib kirila- yotgan mahsulotlaming o'simliklar karantini nazorati va ulardan olingan namunalaming laboratoriya tahlili natijasiga ko‘ra, xorijdan


29




keltirilayotgan sitrus va subtropik mevalarda sariq apelsin qalqon- dori (Aonidiella citrine (Coquillett)), tut oq qalqondori (Pseudaulac- aspis pentagona (Targioni-Tozzetti, 1886)) mavjudligi aniqlandi Bundan tashqari, sitrus mcvalar bilan kelib qolishi mumkin bo‘lgan sitrus binafsharang qalqondori (Parlatoria pcrgandii Comstock), qora qalqondor (Parlatoria ziziphi (Lucas)) chet mamlakatlarda sit- rus o‘simliklarining jiddiy zararkunandasi hisoblanadi. Hasharot o‘simlikning tanasi, novdalari, bargi va mevalarida yashab, o‘z nav- batida, zararlangan sitrus mevalar bilan birga kelib qolish chtimoli kam emas.
Yurtimizda yetishtirilayotgan meva va meva mahsulotlarining chetdan kirib kelishi mumkin bo‘lgan zararkunanda hasharotlardan saqlash va himoya qilishda Respublika karantin inspeksiyasining roli bcqiyos. Shu sababli respublikamizga chct ellardan kelib qoli- shi mumkin bo‘lgan zararkunanda hasharotlarning kirib kelishini oldini olishga oid hujjatlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Farg‘ona vodiysi endemik turlarini aniqlash mashhur koksido- log Bodengeymer tasnifi bo‘yicha amalga oshirildi (Bodenheimer, 1953). Bu tasnifga ko‘ra muallif Markaziy Osiyoning butun hudu- dini Eron-Turon zoogeografik oblasti tarkibiga qo‘shgan. Shunga asosan, faunaga xos turlarning zoogeografik xususiyatlariga aniqlik kiritilgan.
Tadqiqotlardavomida koksidofaunani tashkil qiluvchi 18 turlar- ni A.D. Arxangclskaya (A.J],.ApxaHrcjibCKaji, 1937), N.S.Borxsenius (EopxceuHyc, 1950; 1957; 1963) ishlaridan foydalanilgan holda, ayni hudud uchun endemik ekanligi ma'lum bo‘Idi. Jumladan, qizil bahaybat qurt- Drosicha turkestanica Arch., burishgan soxtaqalqon- dor- Eulccanium rugulosum Arch., turon soxtaqalqondori - Rhodo- coccus turanicus Arch., jiyda vergulsimon qalqondori - Mytilaspis turanica (Arch.), yumaloq jiyda qalqondori - Diaspidiotus elaeagni (Borchs.), ajriqxo‘r karmin beruvchi qurt - Porphyrophora cyno-


30

MHhii. (Arch.), achchiqmiyaxo‘r karmin beruvchi qurt - Porphy- | । ii..i.1 .ophorae (Arch.), govzabon karmin beruvchi qurt - Mar- | nrnebiae Arch., maymunjon qurti - Cerococcus perowskiae

JSuh helbogTi soxtaqalqondor - Didesmococcus unifasciatus " h Osiyo olxo‘ri qalqondori - Tecaspis asiatica (Arch.), pista - n ul nnon qalqondori Pistaciaspis pistaciae (Arch.), O‘rta Osiyo u i i'iil niion qalqondori - Lepidosaphes mesasiatica Borch., nok oq । ih|ondori - Suturaspis archangelskyae (Lind.), terak bo'rtma qal- Ioii Quadraspidiotus slavonicus (Green), Turon qalqondori
l >1.1 pidiotus prunorum (Laing), Kaspiy orti qalqondori - Dias- l'nhotiis transcaspiensis (Marlatt.), dukkaklilar qalqondori - Dias- pnholus leguminosum (Arch.).
Quyida Farg‘ona vodiysida keng tarqalgan endem turlarning hn /i vakillari haqida maTumotlar keltirilgan.
I. BelbogTi soxtaqalqondor - Didesmococcus unifasciatus \n h. Bu soxtaqalqondor dastlab A.D.Arxangelskaya tomonidan l‘>2l-yili Samarqand viloyatining Ag‘alik qishlog‘ida shaftoli da- । .ixtidan topilib, uni shu paytga qadar boshqa viloyatlar, respublika- Liida topilmaganligi haqida maTumotlar berilgan (ApxanrejibCKax, 1937; Txohtob, 1962; Eopxcemiyc, 1963). Soxtaqalqondorni V V.Yaxontov O‘zbekistonning Samarqand va Farg‘ona viloyatlari- dn tarqalganligini ko‘rsatadi QIxohtob, 1962).
2. Qizil bahaybat qurt - Drosicha turkestanica Arch. Ushbu hahaybat qurt haqida A.D.Arxangelskaya endemik yoki eron- luron zoogeografik mintaqasi turlari sifatida maTumotlar beradi. U Farg‘ona vodiysining turli viloyat va tumanlarida uchrashligini ko'rsatadi (ApxaHreJibCKan, 1937). Biz tomondan olib borilgan ladqiqotlarda qizil bahaybat qurt asosan terak va tol o'simliklarida keng tarqalgan. Farg‘ona vodiysining viloyat va tumanlarida keng larqalgan (2016-2019-yy).


31

3. 
   Burishgan soxtaqalqondor - Eulecanium rugulosum Arcli. Burishgan soxtaqalqondorini A.D.Arxangelskaya 1933-yilda Tosli- kent, Samarqand (Kattaqo‘rg‘on), Farg‘ona, Jizzax (Zomin) tu- manlarida kuzatgan. 1934-1935-yillarda 50 dan ortiq hududlarda qayd ctilgan bu soxtaqalqondorni endemik turlar qatoriga qo‘shgan (ApxaHrejibCKaa, 1937). Bizning tadqiqotlarimizda ham ayni tur- ning Farg‘ona vodiysida olma, behi, terak, turong‘il va shu kabi ko‘plab o‘simliklarda keng tarqalganligi kuzatildi (Ulug‘nor 201X; Xo‘jaobod 2018; Bog‘ishamol 2019; Izboskan 2019; Xonobod 2019).
   
4. 
   Jiyda vergulsimon qalqondori - Mytilaspis turanica (Arch.). Bu qalqondomi A.D.Arxangelskaya O‘zbekiston Respublikasi- ning turli viloyat va tumanlarida uchrashligini ko‘rsatadi. Jiyda vcrgulsimon qalqondorini ham cndemik turlar qatoriga qo'shgan (ApxaHrejibCKaa, 1937). O‘rganilgan hududlarda bu qalqondorning Farg‘ona vodiysida o‘suvchi jiyda daraxtlarida keng tarqalganligi kuzatildi (Ulug‘nor 2018; Buloqboshi 2018; Xonobod 2019).
   
5. 
   Nok oq qalqondori - Suturaspis archangelskyae (Lind.). Oq nok qalqondori A.D.Arxangclskaya tomonidan respublikaning turli viloyat tumanlarida uchrashligini ko‘rsatadi va endemik turlar qa- toriga qo'shadi (ApxanrejibCKaa, 1937). Olib borilgan tadqiqotlar davomida Farg‘ona vodiysi tuman va xonadonlarda o‘sayotgan nok daraxtlarida o‘rtacha 2-3 ball atrofida zararlashi kuzatildi (Oltinko‘1 2018; Andijon shahar 2019).
   

Ba'zi adventiv turlar yangi ekologik sharoitga kelib qolgan dastlabki vaqtdan boshlab, adaptatsiya jarayoni kuzatiladi, qulay ekologik sharoit esa ayni turlar miqdor zichligi ortishiga olib kcladi. Masalan, bcrcsklct qalqondorining O‘zbekistonga kelib qolishi XX asming boshlariga to‘g‘ri kelsa, uning bereskletga yet- kazgan zarari bir necha o‘n yillikdan so‘ng sezila boshlagan. Bunga misol sifatida Andijon shahridagi 2014-yilda 80-90% qurib qolgan


32

ntilil l,uiii ko‘rsatish mumkin (3okupob, Co6upoB, lOjimieBa, 11 in‘iiiii.i. 2017).

I ni)' ona vodiysi koksidlarining taksonomik tahliliga ko‘ra, ||i i,l.i 9 ta oilaga mansub 55 ta turi aniqlandi.
Ilii.'ii)'.a qadar Farg‘ona vodiysida koksidologik tadqiqotlar- |iii|i ,i .i>-.iy yo‘nalishlari faunistik hamda qisman ekologik xususi- |i)lliiii)'.i qaratilgan. Kelgusida ushbu yo‘nalish bo‘yicha tadqiqot- Iiu ko'laini va fauna kadastri ma’lumotlarini kengaytirish, ayni i., Jiaioilarning biologik va ckologik xususiyatlariga oid kuzatuv inlnrini e’lon qilish maqsadga muvofiq sanaladi.
I \1«i’ONA VODIYSI KOKSIDLARINING MORFOLOGIK
XUSUSIYATLARI
Koksidlami taksonomik tasniflash ancha qiyin vazifalardan maladi. Shuning uchun turlarni aniqlashda ulaming gavda tuzili- hidagi tanasining shakli, mo‘ylovi, oyoqlari, nafas teshiklari, anal .ippnrati, mum bezlari, qilchalar, qalqoni, soxtaqalqoni kabilarga , 'hbor qaratiladi.
Koksidlarni aniqlash va ulami tasniflash borasida dastlab kok- nlolog A.D.Arxangelskayaning (1937) ishlari muhim ahamiyat I nsb ctdi. U koksidlarni aniqlash va tasniflashda, ulaming terisi, qal- qoni, soxtaqalqoni, tanasidagi pigidiy, turli bezlar, tukchalar kabi- l.uni qiyosiy o‘rganishni taklif etdi.
Koksidlarning morfologiyasini o‘rganish bo‘yicha yirik kok- adolog olim, professor N.S.Borxseniusning xizmatlari beqiyos bo'ldi (Eopxceuuyc 1941; 1947; 1948; 1949; 1950; 1956; 1957; 1960; 1961; 1963; 1966). N.S.Borxsenius koksidlarni faqatgina lcrisi, soxtaqalqoni, qalqonigagina emas, balki, bu hasharotlarning lichinkalarining tuzilishi, nafas teshiklari, anal qismi plastinkasi va uning atrofida joylashgan tukchalarini solishtirish orqali aniqlash


33




yo‘llarini ishlab chiqdi. Undan tashqari, muallif koksidlaming tm larini aniqlashda lichinkalarining boshi va ko‘krak qismlariga ham e’tibor berishlikni taklif etdi. Muallifning bu ishlari dunyoning ko'p mamlakatlaridagi mutaxassislar tomonidan ijobiy qabul qilimh.1 buning natijasida koksidlami o‘rganish bo'yicha ko‘plab yirik mti taxassislaming yetishib chiqishiga sabab bo'ldi (Eopxcennyc, 1963)
Keyingi yillarda turlami taksonomik tasniflash borasida yan- gi uslublar ishlab chiqilmoqda. Jumladan, rossiyalik mutaxassis I.A.Gavrilov koksidlami tasniflashda ularning xromosomalari so- niga qarab aniqlash yofllarini ishlab chiqdi (f aBpnnoB, 2016).
Olib borilgan tadqiqotlarimizda koksidlaming urg‘ochilarida ^: bosh, ko‘krak, qorin qismlarining qo‘shilib ketganligi, tanasi qurt-; simon bo‘lib, unda mo‘ylovlari, oyoqlari sekin-asta voyaga yetgan sari reduksiyaga uchrashligi, erkaklarining gavdasida yaxshi rivoj-1 langan oyoq, bir juft qanotlari, boshi va ko'kragi aniq ajralib turadi. Og‘iz organlari bo‘lmaydi. Oddiy, ko‘zlarining bo‘lishi kuzatiladi. Biroq, lichinka va urg‘ochi imagolarining og‘iz organlari qorin qis-1 mining oldingi oyog'i yaqinida joylashganligi; qo‘shimcha 4 va 5-yoshdagi davrini faqat erkaklarida bo'lishligida namoyon bo‘ladi. Koksidlaming o‘ziga xos muhim belgilaridan biri tanalaridagi bez-| laridan mumsimon modda ajralib chiqishidir. Mumsimon modda ham koksidlaming turli vakillarida yupqa unsimon to‘shama yoki I o‘simtasimon tuklar shaklida, ba'zilarining qoplamasi namatsimon bo‘ladi. Nihoyat, qalqondorlar oilasi urg‘ochilari usti ancha qalin, I qattiq qalqon bilan o‘raladi. Qalqondorlaming urg‘ochisi tanasidan tashqariga mum bezi suyuqlik tarzida qotib urg‘ochi tanasini qal- qon sifatida qoplab oladi va urg‘ochilarining rivojlanish davrlari qalqon ostida o‘tadi. Qalqonning shakli, kattaligi, rangi turlarga bog‘liq ravishda yumaloq, noksimon, uzun noksimon, hatto ipsi- mon shakllarda bo‘ladi. Qalqonning sekretor qismida 2 ta lichinka po‘sti joylashadi. Agar qalqon yumaloq bo‘lsa, 1 lichinkalik po‘sti


34




iiui'i in ii I.iziy qismida joylashadi. 2 lichinkalik po‘sti esa 1-lichin- Kliqi kcyingi qismida joylashadi. Agar qalqon uzunchoq bo‘Isa, ||il.ml ,i qalqondorning 1-2 lichinka po‘sti bosh tomonida joylash- ftiii Ihilndi, bunda 1-lichinka po‘sti kichkina, 2-si katta bo‘ladi ¹ iii ni). Qalqonlaming ranglari ham har xil: oq, sariq, qora rangda ■ lu iytli Yumaloq va oval yoki tuxum shaklidagi qalqon kattaligi
1,6 mm gacha, uzunchoqlari esa 0,8-4 mm gacha bo‘ladi. Qiilip>ii urg‘ochi tanasiga yopishmagan qalqondorlarning qalqonini Mi |' uoval igna bilan ko‘targanda, uni ostida yotgan urg‘ochi yoki d ik lurlari rivojlanishda ekanligini ko‘rish mumkin. Qalqon os- Hil । volgan urg‘ochilar ham xilma-xil shaklda bo‘ladi.