Universiteti jurnalistika fakulteti

xeshlaring orasida jang
elating to’s-to’su it-mushuk bo’ldi,
bolang farosatsiz
xotining garang,
qizlaring mehnatdan ezilib o’ldi¹³².
Bolang farosatsiz gapida bola leksemasi o’g’il bola ma’nosida qo’llangan.
Quyida shoir she’rlarida inson konseptining gendr jihatidan tasnifini keltirib misollar orqali izohlaymiz.
Yoshga doir ayol hamda erkak konsepti:
“Turkiylar” she’ridan:
Bormi er yigitlar, borm er qizlar,
bormi gul bag’ringda jo’mard nolalar,
bormi bul tufroqda o’zligin izlab,
osmonu falakka yetgan bolalar¹³³.
Ushbu she’rda qo’llangan yigitlar, qizlar leksemalari insonning yoshlik davrini (15 yoshdan 30 yoshgacha bo’lgan yosh) o’zida ifoda etadi. Bolalar leksemasida esa 1 yoshdan toki balog’at yoshiga yetguncha bo’lgan davrdagi inson tushunchasi aks etadi.
“Qulog’imda qolgan yig’i” she’ridan:
Bir yomon,
bir uzun,
bir o’tkir yig’i,
hali er ko’rmagan qizlar yig’isi.
Ko’milib ketarkan tog’ o’kirigi
to’satdan sannasa
ming qiz yig’ilib.
Momolar yig’lagan yerda yig’laysiz,
Onalar yig’lagan...
Buyam bir sharaf¹³⁴.
Shoir ijodida qiz leksemasi bilan bir qatorda momo, ona leksemalari ham qo’llangan bo’lib, inson konseptining yoshga doir tomoni sifatida qarilik chog’i deb momo leksemasin va undan yoshroq deb ona leksemasini misol qilib olishimiz mumkin.
Shoirning”Hangoma” she’rida qiz leksemasi shoir ijodida katta mahorat bilan oyimqiz, oppoq qiz shakillarida qo’llangan. Bu Shavkat Rahmonning so’z boyligi va uni qo’llay olish mahoratidan darak beradi.
Oq mashina to’xtar: “Oyimqiz, ketdik”.
oyimqiz bo’yalgan lablarin burar.
Yashili to’xtaydi: “Oppoq qiz,
e hayy”.
Oppoq qiz qaramas
Go’yo o’y surar¹³⁵.
Shoir she’rlarida inson kosepti bir yoki ikki so’z bilan emas juda keng qamrovli ifodalangan, yuqoridagi misolda ham qizga nisbatan oppoq qiz, oyimqiz leksemalari kesatiq, sha’ma tarzida aks etgan deyishimiz mumkin. Shoir ushbu leksema orqali jamiyatdagi holatlarni, insonlar dunyoqarashi, ma’naviy saviyasini kulgu ostida ochib bergan deyish mumkin. Gendr jihatidan esa ayni balog’atga yegan chiroyli qiz ifodalangan.
“Afsona” she’ridan:
Dengiz o’par juvon oyog’in,
Shamol o’ynar qumrol sochini,
Huvillagan sohilda tanho
Juvon yotar gulday ochilib¹³⁶.
Ushbu she’rda juvon leksemasi qo’llangan bo’lib, ayol konseptini ochib berishga xizmat qilmoqda, juvon turmushga chiqqan, yosh ayollarga nisbatan ishlatiladi. “Ozbek tili izohli lug’ati”da juvon so’ziga shunday ta’rif keltirilgan:
1. Erga chiqqan ammo hali yosh ayol;
2. Erdan chiqqan yoki tul qolgan xotin;
3. Iffatini yo’qotgan qiz¹³⁷.
“Bahorning ilk kunida ayolini ko’rgan shoirning kechinmasi” she’ridan:
Bu ayol...
Ko’zimga qushday ko’rindi,
musicha, kaptardaysurganda hayol.
Qaydanam sozladim tasavvurimni,
qushga o’xshayverar hadeb bu ayol!¹³⁸
She’rda keltirilgan ayol leksemasi yoshga nisbatan tahlil qiladigan bo’lsak, turmushga chiqqan, hali buvilik yoshiga yetmagan inson semasi aks etadi. Ushbu leksema “Ozbek tili izohli lug’ati”da quyidagicha ta’riflangan:
1. Umuman erkakka qarama-qarshi jinsdagi shaxs; xotin;
2. Shunday jinsdagi yetuk yoshdagi shaxs(qizga nisbatan).
3. xotin, rafiqa(erga nisbatan)¹³⁹.
“Aftobusdagi uylar” she’ridan:
Bolalar, kampirlar,
chollar mudraydi,
mehnatkash qo’llari yoziqligicha,
bu dono yigitlar,
bu dono qizlar
uxlaydi ko’zlari ochiqligicha¹⁴⁰.
Shoir bir she’rni o’zida inson yoshiga doir beshta so’zdan foydalangan, bular: Bolalar, kampirlar, chollar, yigitlar, qizlar. Biz yuqorida yigit, qiz, bola leksemalarini ko’rib chiqdik shu sababli kampirlar, chollar leksemalariga to’xtalamiz. Kampir leksemasi qari yoshdagi ayollarga nisbatan qo’llansa, chol leksemasi ham qari yoshdagi erkaklarga nisbatan ishlatiladi.