Universiteti jurnalistika fakulteti

topgan-tutganing
bir bo’lak yombimas,
qo’rqinchli bezak?!¹²⁵
Konseptning jamiyatda tutgan o’rni uning ijtimoiy ahamiyatini belgilovchi metodga ko’ra quyidagi holatga duch kelamiz, ya’ni odam leksemasi ko’p hollarda ayol tushunchasiga emas, balki erkak tushunchasi bilan tenglashtiriladi.
Shoirning “Ormonda” she’rida ham odam leksemasi erkak tushunchasiga tenglashtirilganini ko’rishimiz mumkin:
...Ona bo’ri ingrab qulaydi,
ko’zlarilim qotgan jolasi.
Shoshilmasdan miltiqli odam
qonga solar bo’ri bolasin.
Chor atrofga qaramas endi,
maysalarni bosar xotirjam.
Titroq bosgan o’rmon ichida
uzoq ingrar yarador odam...¹²⁶
“Shabi xayol” she’rida ayol leksemasi orqali inson konsepti aks etgan:
Dunyo nima o’zi,
dunyoyuksaklik,
yuksak manziliga qaytadi xayol
va lekin bu ayol xokisor nega,
nega haqoratga chidar bu ayol?!¹²⁷
Ushbu she’rda keltirilgan ayol leksemasini odam leksemasiga o’zgartirsak odam leksemasidan erkak tushunchai paydo bo’ladi:
Dunyo nima o’zi,
dunyoyuksaklik,
yuksak manziliga qaytadi xayol
va lekin bu odam xokisor nega,
nega haqoratga chidar bu odam?!
Ayol leksemasi “Hozirgi o’zbek tili faol so’zlarining izohli lug’ati”da quyidagicha izohlanadi:
1. Xotin kishi.
2. Erga tekkan xotin, rafiqa. Masalan: Ayolingiz qayerda ishlaydi?¹²⁸
Lekin ayol leksemasi rasmiy murojaatda qo’llanilishini hisobga olmaganda, kundalik turmushda aksariyat hollarda ayol leksemasi o’rniga xotin leksemasi ishlatiladi. Lekin rasmiy hujjatlarda esa erkaklar jinsiga nisbatan erkak, ayollarga nisbatan esa xotin emas albatta ayol leksemasi ishlatiladi.
Xotin leksemasi “Ozbek tilining etimologik lug’ati”da quyidagicha ta’riflangan:
“Xotinayol erga tekkan ayol”. Qizig’i shundaki, xotin leksemasi asli qaysi tildan kirib kelgani noma’lum. Ammo xotin leksemasi qadimgi turkiy yoki qirg’iz tilidan kirib kelgan, degan fikrlar ham mavjud. Dastlab bu leksema martabali kishining umr yo’ldoshi ma’nosini anglatgan¹²⁹.
“Hozirgi o’zbek tili faol so’zlarining izohli lug’ati”da xotin leksemasiga quyidagicha ta’rif keltirilgan:
1. Erkakka zid jinsi shaxs: Xotin kishi.
2. Nikohdagi ayol: Xotin bilan inoq yashamoq¹³⁰.
Bundan ko’rinib turibdiki, turmushdagi ayol ham, erkakka zid jinsli shaxs ham bitta, ya’ni xotin leksemasi orqali ifodalanar ekan.
Shoirning “Yonayotganlar” she’ridan quyidagi parchani misol qilib oldik:
Chinakkam erlari qolmagan yurtda
o’zlarin yondirar bugun xotinlar¹³¹.
Ushbu parchada shoir inson konseptining ham ayol ham erkak shakillarini qo’llagan. Xotin va ayol leksemalarining ma’no jihatdan birligi yuqoridagi gapimizni isbotlaydi.
Ayol konseptini ochib berishda yoshga doir tasniflarda qiz, juvon, ayol, xotin, kampir kabi leksemalar ham ishlatiladi. Ijtimoiy mavqei jihatidan esa erkaklarga nisbatan mudir ayollarga nisbatan mudira, o’gil bollalarga nisbatan do’st, qiz bolalarga nisbatan dugona; qarindosh-urug’chlik nuqtai-nazardan esa: xola, amma, opa, singil, kelin, yanga, opoqi, momo, ona, buvi kabi bir necha tasniflarga ajratish mumkin. Xesh va qarindosh-urug’ leksemalarida ham ayol yoki erkak ma’nosi ajratilmaydi, ya’ni ayollar ham erkaklar ham nazarda tutiladi va bu inson konseptini bir ko’rinishi hisoblanadi.
Biz bola leksemasiga ham to’xtalib o’tishni joiz deb topdik chunki qiz yoki o’g’il bola bo’lishidan qat’iy nazar u ota-ona uchun bolasi hisoblanadi. Shu ma’noda bola so’ziga farzand so’zini sinonim sifatida ham olishimiz mumkin. Masalan: Ularning bolasi bormi? Gapidagi bola leksemasi o’rniga farzand leksemasini ishlatsak ham ma’no o’zgarmaydi: Ularning farzandi bormi? Inson konsepti bola va farzand shakillarida ham aks etadi. Keyingi masalada esa bularning gendr xususiyatini oladigan bo’lsak, farzand leksemasida jins qat’iy farqlanmaydi ya’ni qiz ham farzand, o’g’il ham farzand. Lekin bola shaklida esa qiz bolaga nisbatan o’gil bolaga bola leksemasi ko’proq ishlatiladi. Ushbu fikrlarimizni Sh. Rahmonning “Bir suvrat taasuroti” she’ri orqali oydinlashtiramiz:
Qaragin,