Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»

Leksema. 
Leksema til birligi. Uning nutqdagi birligi so‘zdir. 
Leksema fonemalarning qo‘shilishidan iborat bo‘ladi. Har bir leksema 
ma’lum bir ma’no ifodalaydi. 
Til birligi bo‘lgan leksemaning tashqi - ifoda tomoniga uning shakli, 
tovush jihati – nomema kirsa, leksemaning semema, ma’no – mazmun 
tomoniga denotatlar – narsa, hodisa, harakat, holat, belgi – keng 
ma’nodagi muayyan predmetlarni nomlaydi [R.Rasulov, 2017: 199]. 
Masalan: qalam leksemasi anglatgan ma’no denotat tafakkurimizda 
o‘quv quroli degan ma’noni paydo qiladi. Qalam so‘zi qalam 
tushunchasini beruvchi leksemaning ma’nosini shakllantiruvchi 
q+a+l+a+m fonemalarining sistem bog‘lanishi asosida hosil qilingan. 
Har bir leksema shu kabi denotativ va semantik ma’no ifodasiga ega 
bo‘ladi. Leksema tayyor holda til birligi sifatida nutqqa ko‘chiriladi. U 
hammaga tushunarli bo‘lgan so‘z tarzida nutqda voqelanadi. Leksema til 
sistemasining leksik birligidir yoki boshqacha qilib aytsak, lug‘at 
boyligidir. 
Model. 
Tilimizda so‘z birikmalari va gaplar tayyor holda 
uchramaydi. Ularning qolipi yoki andozasi bo‘ladi, xolos. Shu qoliplar 
asosida istalgancha gaplar tuzamiz. Gap tarkibidagi leksemalar, 
morfemalar ma’lum model qonuniyatlari asosida birikib keladi. Har 
qanday bir leksema ikkinchi leksema bilan birika olmaydi. Shuningdek, 
qoliplar ham turlicha bo‘ladi. Masalan: ega+kesim gap modeli, Akmal 
keldi, aniqlovchi+kesim gap modeli katta ko‘cha kabi. Turkiy tillarda 
gap qolipi bo‘yicha avval ega keyin kesim kelsa, Hind – evropa tillari 
qolipi bo‘yicha asosan avval kesim keyin ega joylashadi.
Tovush. 
Fonemaning nutqdagi ko‘rinishi tovushdir. Tovush ham 
fonema kabi boshqa mayda bo‘laklarga bo‘linmaydi. Yozuvda harf bilan 
ifodalanadi. Tovushlar tilning moddiy materiali hisoblanadi. Akustik, 
fiziologik, lingvistik belgilari mavjud bo‘ladi. Bir-biridan farqli bo‘lgani 

---

62 
uchun ma’lum sanoqligina tovushlardan turli-tuman cheksiz so‘zlar 
yaratiladi. Tovush nutq birligining minimal moddiy birligi sifatida 
ijtimoiy vazifa bajaradi. Tovush paydo bo‘lish tomonidan olib 
qaralganda birlamchi, fonema esa ikkilamchi. Bular bir – biri bilan 
chambarchas bog‘liq, bir – biriga o‘tib turadigan birliklardir. Masalan: 
kel – ket, ko‘z – so‘z, men – sen 
kabi. Bu misollarda tovush fonemaga 
fonema tovushga aylanganini ko‘rishimiz mumkin.
So‘z. 
Til birligi sanalgan leksemaning nutqdagi birligi so‘zdir. 
Leksemaning so‘zga aylanishi nutqiy faoliyatning roli bilan 
chambarchas bog‘lanadi. So‘z nutq jarayonida oydinlashadi, voqelanadi. 
Ya’ni so‘z, aniq moddiy qobiqqa ega bo‘ladi. So‘zning tilimizdagi 
vazifasi nominativ vazifa bajarishidir. Ya’ni so‘z aniq tushunchani 
ifodalab, tafakkurimizda tushuncha tasavvurini hosil qiladi. So‘z fikr 
ifodalab kelishidan tashqari alohida gap ham bo‘lib kelishi mumkin. 
So‘z xali to‘liq o‘rganilmagan sath bo‘lishi bilan birga, deyarli tilning 
barcha bo‘limlarining ob’ekti hamdir. Har bir so‘z fonetik, grammatik 
va semantik jihatdan shakllangan bo‘ladi. Shuningdek, so‘z o‘zidan 
katta nutq birliklari sanalagan: so‘z birikmasi, gap va matnning qurilish 
materialidir.