|
23-§.
Til strukturasi elementlari – til sathlari.
Shunga e’tibor berish
kerakki, til belgilari o‘ziga xos semiologik sistemani (ishoralar sistemasini)
tashkil etadi. Ammo bu ishoralar yoki belgilar boshqa shunga o‘xshash
belgilardan farq qiladi. Masalan, yo‘l qoidalari belgilari. Albatta, bu
belgilar ham o‘ziga xos tildir. Biroq ularni mashina haydovchilar ko‘proq
tushunadilar va bu belgilar shu doirada faol xizmat qiladi. Demak, bunday
belgilarni ijtimoiy hodisa deb bo‘lmaydi. Boshqacha aytganda, ular ruhiy
holat bilan bog‘lana olmaydi.
Semiotika lingvistikaga ham judayam yaqin bo‘lib, eng to‘la va aniq
aloqa tizimi bo‘lgan – odamzod tilini o‘rganadi [I.Yo‘ldoshev,
O‘.Sharipova, 2007: 185].
Til quruq axborotning o‘zinigina bir shaxsdan ikkinchi shaxsga
yetkazmasdan gapiruvchining unga munosabatini, uning xohish - istagi va
bahosi, ruhiy holatini ham aks ettiradi. Tildan boshqa barcha signal
sistemalari o‘zgaruvchan xarakterga ega. Masalan, yo‘l qoidalarini
bildiruvchi biror belgini yaxshirog‘i bilan almashtirish mumkin. Lekin tilda
bunga yo‘l qo‘yilmaydi. Til unsurlari ma’lum bir shaxsning xohishiga ko‘ra
o‘zgarib ketavermaydi. Til o‘zining ichki qonunlariga ko‘ra jamiyat
ta’sirida rivojlanadi va o‘zgaradi. Ma’lum kishilar kelishib tilda o‘zgarish
qilsa ham til sistemasi qabul qilmaydi. Bu belgilar o‘sha kishilar uchun
tushunarli bo‘ladi, xolos. Biror bir belgi til sistemasiga kirdimi, uni chiqarib
tashlay olmaysiz.
Til amalda qo‘llanilganda, uning sistemasi tarkibidagi belgilar nutqqa
ko‘chiriladi va nisbatan kichikroq belgining har biri o‘zidan katta belgi
tarkibida faollik oladi. Bundan tashqari, ma’lum bir belgi ikkinchisining
o‘rnida qo‘llanilishi ham mumkin. Masalan :
70
mofema
u =morfema, u=so‘z, u=gap. U so‘z
gap
Belgi strukturasi haqida ikkita qarama-qarshi fikr bor. Birinchi fikr
tarafdorlari belgini ham ifoda planiga, ham material va mazmun planiga
ega, deydilar. Bu nuqtai nazarga qarama-qarshi turgan ko‘p sonli olimlar
belgi bir tomonlama hodisa, u faqat ifoda planiga ega, belgi hamma vaqt
mazmun bilan alohida, deb hisoblaydilar. Birinchi nuqtai nazar
tarafdorlari uchun ma’no bu belgi munosabatining predmet yoki
tushuncha turlarida ifodalanishidir, bilim fakti haqiqatni real aks
ettirishdir.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, jamiyat bo‘lmas ekan, til ham
bo‘lmaydi. Jamiyat undan kundalik muomala ehtiyojlarida foydalanmas
ekan, u rivojlanishdan to‘xtaydi. Demak, til va jamiyat bir-biri bilan uzviy
bog‘liqdir. Boshqa signal sistemalari tilga nisbatan ikkilamchidir. Ular tilda
qo‘shimcha vosita sifatida namoyon bo‘ladi, uni to‘ldiradi.
Ma’noga bunday yondashuv ishorada aks etilmasligi mumkin emas.
Chunki, 1) tovush qatori faqat predmetni ko‘rsatmaydi; 2) belgi shartli,
ixtiyoriy, mazmun esa shartli emas, u haqiqatni aks ettirishda aniqlanadi;
3) ma’no bilim fakti, miyada saqlanadi, belgi hamma vaqt undan
tashqaridadir.
Belgilar sistemasini o‘rganish, uni sistemalashtirish bilan bog‘liq
ko‘plab muammolarning paydo bo‘lishi tilshunoslikka yaqin bo‘lgan
maxsus semiotika fanini yuzaga keltirdi. Bu fan miloddan avvalgi
davrga borib taqaladi. Antik davr olimi Demokritning so‘z va predmet
haqidagi munozaralari fikrimizning dalilidir.
Semiotikaning beshta yo‘nalishi bor:
1.Mavjud tabiiy va biologik belgilarni o‘rganuvchi biosemiotik
yo‘nalish.
2.Insonning madaniyati darajasi, urf-odati va holatini tasvirlovchi
etnosemantik yo‘nalish.
3.Tabiiy tillarni, ularning stilistik va bir-biridan ajralmaydigan
belgilar sistemasini o‘rganadigan lingvosemiotik yo‘nalish.
4.Belgilangan material bilan bog‘liq bo‘lmagan holda o‘ziga xos
umumiy xususiyatlarni belgilovchi abstrakt semiotik yo‘nalish.
71
5.Mazkur yo‘nalishlarning hammasi uchun umumiy bo‘lgan
masalalarni o‘rganuvchi umumiy semiotik yo‘nalish.
Bilim – sub’ektning tevarak-atrofdagi olamni idrok ettirishga
qaratilgan faoliyatdir. Bilim buyumlarni, voqealarni, harakatlarni va shu
kabilarni ko‘rsatuvchi belgilar sistemasi shaklida yuzaga chiqadi. Belgi
bilan ma’no ajralmasdir: ma’nosiz belgi, belgisiz ma’no bo‘lishi
mumkin emas.
Do'stlaringiz bilan baham: |
