Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»

25-§.
 
Tilning fonetik tuzilishi, morfologik qurilishi, so‘z yasalishi 
va lug‘at tarkibi. 
Til strukturasi (qurilishi)ga ko‘ra, tilshunoslik, asosan, 
fonetika-fonologiya, leksikologiya va morfologiya, sintaksis deb 
nomlanuvchi to‘rt bo‘limdan tashkil topadi. Uning ichki sistemasi va 
taraqqiyoti bilan bog‘liq barcha muammolar ana shular bilan uzviy 
tutashadi. Fonetika tilshunoslik fanining mustaqil bo‘limlaridan biri bo‘lib, 
unda nutq tovushlari o‘rganiladi. Nutq tovushlari tilimizning xomashyosi, 
uning moddiy boyligi hisoblanadi, zotan, inson tili tovushlar orqali 
mavjuddir. Tilning barcha birliklari oddiy fonema (bir-biridan farqlanuvchi 
tovush)lardan boshlab matngacha ana shu tovushlar yordamida o‘z 
ifodasini topadi. 

---

73 
Fonetikaning asosiy predmetini tovushlarning akustik va artikulyasion 
xarakteristikasi tashkil etadi. Artikulyasiya deganda nutq a’zolarining 
tovush hosil qilish vaqtidagi harakati va holatini tushunamiz. Tovush hosil 
qilishda hamma nutq organlari bir xil qatnashmaydi. Ba’zi organlar faol 
qatnashsa, ba’zilari passiv ishtirok etadi. Shu sabab ham undoshlarni ikki 
xil artikulyasiya o‘rniga ko‘ra va artikulyasiya usuliga ko‘ra tasnif qilamiz. 
Hosil bo‘lish o‘rnidan havo oqimining portlab yoki sirg‘alib o‘tishi 
artikulyasiya usuli deb ataladi.
Ammo nutq tovushlari sof lingvistik jihatdan ham o‘rganiladi. Bunda 
tovushlarning fuksional jihatlari fonologiyaning predmetini tashkil etadi. 
Fonologiya - fonetik ma’lumotlarga asoslanuvchi va fonetikaning eng 
yuqori pog‘onasini tashkil etuvchi, fonemalarning fuksional qimmatini 
o‘rganuvchi sohadir. 
Fonema tildagi o‘zidan yuqori bo‘lgan birliklarni, ya’ni morfemalar, 
so‘z, so‘z formalarini va morfemalarni tashkil etuvchi va ularni farqlashga 
xizmat qiluvchi tilning eng kichik birligidir. Demak, fonetikani inson 
nutqining material tomonini, ya’ni artikulatsiyasi va akustikasi haqidagi fan 
deb, fonologiyani esa tildagi tovushlarning ma’nosini farqlashga xizmat 
qiluvchi, ularning fuksional jihatlarini o‘rganuvchi fan deb atash mumkin. 
Fonetika tovushlarni akustik va artikulyasion jihatdan o‘rganadi. 
Tovushlarning funksional tomonini fonologiya o‘rganadi. Fonema tilda eng 
katta vazifa bajaruvchi eng kichik birlikdir. Chunki fonemadan kichik birlik 
mavjud emas. Boshqa birliklar kabi u mayda birliklarga bo‘linmaydi. Eng 
katta vazifa bajarishiga sabab barcha birliklar tarkibida fonema mavjud 
bo‘ladi. 
O‘pkadan kelayotgan havo oqimi turli xil to‘siqqa uchrab, tovush hosil 
qiladi va buni biz eshitamiz. Har bir tovushning tembri bo‘lib, akustika ana 
shu narsa bilan bog‘liqdir. Tovushni talaffuz qilganimizda tembrining 
balandligi, kuchi, qisqa yoki cho‘ziqligi bir-biridan farq qiladi. Bu narsa 
tebranishning miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Tebranish qancha ko‘p bo‘lsa, 
tovush tembri shuncha baland bo‘ladi. Tebranish shiddati nutq tovushining 
kuchiga bog‘liq bo‘ladi. Tebranish darajasi qanchalik katta bo‘lsa, shiddatli 
bo‘lsa, tovush ham shunchalik kuchli bo‘ladi. Tovushning kuchi havoning 
nutq a’zolarimizga qanday zarb bilan urilishiga qarab har xil bo‘ladi. Shu 
asosda undosh tovushlarni tasnif qilamiz. 

---

74 
Nutq tovushlari nutq apparati ishtirokida hosil qilinadi. Nutq 
apparatiga, o‘z navbatida, quyidagilar kiradi:
a) bronxlar, traxeya, diafragma, ko‘krak qafasi organlari o‘pkadan 
kelayotgan havo oqimini bo‘g‘iz, og‘iz, burun bo‘shliqlariga etkazib berish 
vazifasini o‘taydi;
b) bo‘g‘izdagi halqasimon, piramidasimon, qalqonsimon tog‘aylar va 
un paychalari organlari, bu apparatlar bo‘g‘iz bo‘shlig‘ida joylashgan. 
Ovoz bo‘g‘iz bo‘shlig‘ida hosil bo‘ladi;
v) til, kichik til, tanglay, lablar va tishlar og‘izda joylashgani sababli, 
og‘iz bo‘shlig‘i apparatlari deyiladi. O‘pkadan kelayotgan havo oqimi turli 
xil to‘siqlarga uchrashi natijasida portlashi yoki sirg‘alishi sodir bo‘lib 
portlaydi yoki sirg‘aladi va shovqin hosil qilinadi. Shovqin og‘iz 
bo‘shlig‘ida paydo bo‘ladi;
g) burun bo‘shlig‘i apparati. m, n, ng tovushlarini hosil qilishda 
o‘pkadan kelayotgan havo oqimining ma’lum bir qismi burun bo‘shlig‘i 
devorchalariga urilib, qo‘shimcha jilo, ton hosil qiladi.
Nutq a’zolarining tovush hosil qilishda o‘rinlari turlicha bo‘lib, til, 
kichik til, lablar, yumshoq tanglay va un paychalari aktiv a’zolar 
hisoblanadi. Tishlar, qattiq tanglay va burun bo‘shlig‘i passiv a’zolar 
sanaladi.
Undosh tovushlar tasnifi. Undosh tovushlarni uch tomondan tasnif 
qilish orqali o‘rganamiz. 1. Artikulyasiya (hosil bo‘lish) o‘rniga ko‘ra. 2. 
Artikulyasiya (hosil bo‘lish) usuliga ko‘ra. 3. Ovoz va shovqinning 
ishtirokiga ko‘ra.
1. Artikulyasiya o‘rniga ko‘ra har bir tovushning qaysi nutq organida 
paydo bo‘lishi o‘rganiladi. Bunda ham o‘z navbatida undoshlarni uch 
guruhga bo‘lib o‘rganamiz. a) lab undoshlari; b) til undoshlari; v) bo‘g‘iz 
undoshi.
Bevosita lablar ishtirokida hosil bo‘luvchi tovushlar lab undoshlaridir. 
Bularga: 
b,p,m,v,f
tovushlari kiradi. Bular ham o‘z navbatida yana ikkiga 
bo‘linadi: a) 
b,p,m
undoshlari lab-lab; b) 
v,f
undoshlari pastki lab va yuqori 
tishlar orasida hosil bo‘ladi. Shu tufayli ham 
v,f
tovushlari esa lib-tish 
undoshlari hisoblanadi.
Bevosita til ishtirokida hosil bo‘luvchi tovushlar til undoshlaridir. Til 
undoshlari ham o‘z navbatida quyidagi uch guruhga bo‘linadi. a) til oldi 

---

75 
undoshlari: 
d,j, dj, z, y, k, l, n, ng, r, s, t, x, s, ch, sh, q, g‘.
b) til o‘rta 
undoshi: y. Bu tovush tilning o‘rta qismida hosil bo‘luvchi birgina 
undoshdir. v) til orqa undoshlari til va tanglayning orqa qismida hosil 
bo‘luvchi undoshlardir. Ularga: 
k, g, ng, q, g‘, x
tovushlari kiradi. Bular 
ham o‘z navbatida yana ikkiga bo‘linadi: k, g,ng sayoz til orqa, 
q, g‘, x
chuqur til orqa undoshlaridir. 
Bo‘g‘izdagi un paychalari hosil qilgan oraliqdan o‘tishi orqali paydo 
bo‘luvchi birgina h undosh tovushi bo‘g‘iz undoshi deyiladi. 
2.Artikulyasiya (hosil bo‘lish) usuliga ko‘ra tasnifda nutq organlari 
hosil qilgan to‘siqdan havo oqimining portlab yoki sirg‘alib o‘tishi nazarga 
olinadi. Bu tasnifga ko‘ra undosh tovushlar uch guruhga bo‘linadi. a) 
portlovchi undoshlar: 
b, g, d, dj, k, p, t, s, ch, q
. Bu undoshlarni talaffuz 
qilganimizda nutq organlari hosil qilgan to‘siqdan chiqishda portlaydi. Shu 
sabab ham portlovchi undosh tovushlar deyiladi. b) sirg‘aluvchi undoshlar: 
v, j, z, y, s, f, x, sh, g‘, h.
Bu tovushlarni talaffuz qilganimizda nutq organlari 
hosil qilgan to‘siqlardan sirg‘alib o‘tishi natijasida hosil bo‘ladi. v) 
portlovchi-sirg‘aluvchi undoshlar: 
m, n, ng, l, r.
Bu tovushlarni hosil 
qilishda bir paytning o‘zida ham portlash ham sirg‘alish sodir etiladi. Shu 
sabab ham bu tovushlarni portlovchi-sirg‘aluvchi undoshlar deb 
nomlaymiz. Bulardan
 l
undoshi tilning ikki yonida ochilib qolgan oraliqdan 
sirg‘ilib o‘tganligi uchun yon tovushi ham deyiladi.
r
undoshini hosil 
qilishda ham portlash ham sirg‘alishdan tashqari til titraganligi sababli 
titroq undoshi ham deyiladi. m, n, ng undoshlari talaffuzida ham portlash 
ham sirg‘alishdan tashqari havo oqimining bir qismi burundan chiqqanligi 
tufayli burun tovushlari deyiladi.
3.Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra undosh tovushlar yana ikki 
turga bo‘linadi: a) sonorlar: 
m, n, ng, l, r.
Bu tovushlar tarkibida ovozning 
miqdori shovqinga nisbatan ko‘p bo‘ladi. Bu tovushlarni ovozdor 
undoshlar ham deyish mumkin. b) shovqinlilar: 
b, v, g, d, j, dj, z, y, k, p, s, t, 
f, x, s, sh, q, g‘, h.
Bu tovushlar tarkibida shovqin ko‘proq bo‘ladi, ba’zilari 
tarkibida esa ovoz mutloqa qatnashmaydi. Shu sabab ham shovqinlilar 
deyiladi. Shovqinlilar ham o‘z navbatida yana ikkiga bo‘linadi: a) jarangli 
undoshlar: 
b, v, g, d, j, dj, z, y, g‘.
Bu undoshlar tarkibida oz bo‘lsada ovoz 
qatnashadi. Ovoz va shovqindan hosil bo‘ladi. b) jarangsiz undoshlar: 
k, p, 

---

76 
s, t, f, x, s, sh, q, h. 
Bu undoshlar tarkibida ovoz mutloqa qatnashmaydi. 
To‘liq shovqindan hosil bo‘ladi.