Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»

So‘z birikmasi. 
So‘z birikmalari ikki xil bo‘ladi: erkin bog‘lanishli 
so‘z birikmalari, turg‘un bog‘lanishli so‘z birikmalari.
Erkin so‘z birikmalari til birligi emas. Shu sabab ham, tilimizda 
mavjud emas. Tilimizda tayyor holda uchramaydi. Nutq jarayonida 
o‘zimiz shakllantiramiz. So‘z birikmasi so‘z va gap o‘rtasidagi kamida 
ikkita so‘zdan tuzilgan nutq birligidir. So‘zlardan so‘z birikmalarini, 
so‘z birikmalari va so‘zlardan gaplarni hosil qilamiz. So‘z birikmasi 
ham nominativ vazifani bajarib, atash ma’nosiga ega bo‘ladi. So‘z 
birikmalarida qatnashgan so‘zlarning biri hokim so‘z bo‘lsa, ikkinchisi 
shu so‘zga tobe so‘z bo‘lib keladi. Shu sabab ham tobe - hokim 
munosabati asosiga qurilgan bo‘ladi. Hokim so‘z qaysi so‘z turkumi 
asosida yaratilgan bo‘lsa, shu so‘z birikmasi ham shunday nom bilan 
ataladi.
Turg‘un so‘z birikmalari matn segmentlari tarzida butunligicha 
olinadi. Ular sintaktik tahlil qilish jarayonida bo‘laklarga bo‘linmaydi. 
Yaxlitligicha bir gap bo‘lagi vazifasida keladi. Lekin, ularni frazeologik 

---

63 
birliklar bilan chalkashtirmasligimiz lozim bo‘ladi. 
Oliy Majlis, kelajagi 
buyuk, Buyuk Navoiy
kabi. Bu kabi turg‘un so‘z birikmalari yaxlitligicha 
(aniqlovchi va to‘ldiruvchi) bitta bo‘lak vazifasida kelmoqda. 
Shuningdek, bir nechta so‘zlardan tuzilgan so‘z birikmalariga 
murakkab so‘z birikmalari deyiladi. Masalan: 
Obod qishloq dasturi 
asosida, yoshlar ittifoqi yig‘ilishi, Vatanimiz hududi sarhadlari
kabi. 
Mana bu so‘z birikmalari tarkibida 3 ta 4 ta so‘zlar ishtirok etgan. Shu 
sabab ham murakkab so‘z birikmalarini tashkil qilgan.
So‘z birikmalaridagi hokim so‘zning ma’nosini izohlash va 
to‘liqroq ifodalash uchun tobe so‘z talab etiladi. Tobe so‘z hokim 
so‘zning ma’nosini ochishga xizmat qiladi. Masalan: 
katta ko‘cha, 
yorug‘ xona, baland bino
kabi. 
So‘z birikmalarida hokim va tobe so‘zning joylashish tartibi teskari 
munosabat asosiga quriladi. Boshqacha qilib aytsak, birinchi kelgan so‘z 
tobe so‘z keyin kelgan so‘z esa hokim so‘z bo‘ladi. So‘roqni har doim 
hokim so‘zga beramiz. So‘z birikmalarida so‘zlar grammatik, semantik 
va sintaktik munosabat asosida birikadi. 
Gap. 
Gap fikr ifodasini beruvchi komminikativ birlikdir. Jahon 
tilshunosligida gapga xilma - xil ta’riflar berilgan. Gap nisbiy 
tugallangan, tugallangan ohang bilan aytiluvchi fikr ifodasini beruvchi 
nutq birligidir. Gaplarni to‘liq tugallangan fikr ifodasini beruvchi deya 
olmasligimizga sabab, matn tarkibidagi har qanday gap ham alohida 
nisbiy tugallangan bo‘ladi, sababi keyingi gap bilan ham semantik 
jihatdan bog‘langan bo‘ladi. Matn tarkibidagi barcha gaplarning 
o‘rtasida semantik bog‘liqlik seziladi. Ya’ni biri bog‘dan, ikkinchisi 
tog‘dan bo‘lmaydi.
Biz gap orqali bir – birimiz bilan aloqaga kirishamiz, muloqat 
qilamiz. Muloqatning eng kichik birligi ham gap hisoblanadi. Gaplar 
so‘z va so‘z birikmalaridan tuziladi. Birgina so‘z va so‘z birikmalari 
orqali komminikativ vazifa bajaruvchi gapning aloqa munosabatini bera 
olmaymiz. Gapda intonatsiya ham muhim rol o‘ynaydi. Shakllangan va 
tugallangan 
intonatsiya 
gapning 
shakllanishiga 
xizmat 
qiladi. 
Predikativlik ham gapning muhim belgilaridan biridir. Gaplarni 
tuzilishiga ko‘ra: sodda gap, qo‘shma gap kabi turlarga bo‘lib 
o‘rganamiz. 

---

64