Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»

20-§.
 
Lisoniy paradigma va munosabatlarning asosiy turlari. 
Til 
sistemasi birliklari biri boshqasi bilan bog‘liq tarzda yashar ekan, bunda 
ularning birinchi navbatda paradigmatik va sintagmatik munosabatlari 
namoyon bo‘ladi. Lisoniy paradigma til birliklarining paradigmatik 
munosabatda aloqaga kirishuvidir. Tilshunoslikda paradigma termini ikki xil 
ma’noni anglatadi. 1.Tilning sistemasi va strukturasi qoidalariga mos holda 
muayyan invariant doirasida mavjud bo‘lgan variantlar. Bu variantlardan biri 
kommunikativ jarayonda har so‘zlovchi tomonidan tanlanadi. 2.Nutq 
zanjirida til sistemasi unsurlarining tasniflanishi [R.Kobrin, 1987: 31]. 
Lisoniy paradigmada til birliklari bo‘lgan fonema, morfema, so‘z va gapning 
aloqaga 
kirishuvi 
orqali 
sintagmatik 
qatorda 
nutqiy 
faoliyatni 
shakllantirishini tushinamiz. Albatta, har qanday kichik birlik o‘zidan katta 
birlik ichida faollashadi. Masalan, fonemalar morfemada, morfemalar so‘zda, 
so‘zlar gapning ichida ham paradigmatik ham sintagmatik zanjirni hosil 
qiladi. Paradigmatik munosabatda kelgan til birliklari vertikal xarakterli 
bo‘ladi. Ba’zi olimlar paradigma tushunchasini tilga, sintagma tushunchasini 
esa faqat nutqqa tegishli deydi. Fonemalar vertikal holatda bog‘lanib sistema 
ichida makroparadigma holida shakllanadi. Ular amalda qo‘llanilganda 
sintagmatik munosabatni taqoza etadi.