Тошкент молия институти «Молия» кафедраси



Download 1,45 Mb.
bet19/39
Sana26.02.2022
Hajmi1,45 Mb.
#469755
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   39
Bog'liq
MAHALLIY BUDJETLAR

2.3.1-жадвал.


Тошкент ша¦ар туманлари ва ша¦ар ма¦аллий бюджетларининг 2004, 2005 йиллардаги даромадлари, харажатлари ва дотациялари ¦ажми1

(млн. с¤м)





Туманлар

2004

2005

Даромадлар

Харажатлар

Дотациялар

Жами даромад. дотац. Салмо¨и, %

Даромадлар

Харажатлар

Дотациялар

Жами даромад. дотац. Салмо¨и, %

Учтепа

6669,7

9130

2460,3

27

7518,8

11031,8

3513,0

46,7

Бектемир

1370,6

1370,6

-

-

1778,1

1778,1

-

-

Миробод

4545,4

4545,4

-

-

5840,5

5840,5

-

-

Мирзо Улу¨бек

9295,9

9295,9

-

-

11501,7

11501,7

-

-

Собир Ра¦имов

9198,2

9198,2

-

-

11668,9

11668,9

-

-

Сир¨али

6097,1

6097,1

-

-

8034,0

8034,0

-

-

Чилонзор

8029,9

8029,9

-

-

10403,7

10403,7

-

-

Шайхонтохур

8337,6

8337,6

-

-

10245,9

10245,9

-

-

Юнусобод

10033,6

10033,6

-

-

12579,3

12579,3

-

-

Яккасарой

3830,6

3830,6

-

-

4843,6

4843,6

-

-

Хамза

7657,7

7657,7

-

-

9863,7

9863,7

-

-

жами

75066,3

77526,6

2460,3

3,2

94278,1

97791,1

3513,0

3,4

Тошкент ш.

100982

98522,1

-2460,3



102284,5

98771,5

-3513,0

-

Ма¦аллий бюджетлар б¤йича жами

176049

176049

-

-

196562,6

196562,6

-

-

Ма¦аллий бюджетлар ижроси давомида даромадлар ва харажатлар орасида фарўнинг юзага келиши ма¦аллий ¦окимият органларининг юўори бюджетлардан ўарз с¤раб давлат органларига мурожаат ўилишга олиб келади. Ўарзларнинг фоизсизлиги ва уларни ¤заро ¦исоб-китоблар ¦исобидан узилиши, албатта, ма¦аллий ¦окимият органларида т¤лиў бажарилиб боришидаги манфаатдорлигини чегаралаб ў¤ядики, бюджет ижроси давомида улар к¤п маротаба ушбу ўарзларни с¤раб мурожаат ўиладилар. Шу сабабли ма¦аллий бюджетларни доимий тушиб турадиган даромадлар билан таъминлаш маўсадга мувофиўдир. С¤нги йилларда юўори бюджетлардан ¤заро ¦исоб-китоблар асосида бериладиган маблаЁлар ма¦аллий бюджет даромадларини шакллантиришда салмоўли ¤рин эгалламоўда.


Бунинг келиб чиўиш сабаблари ¢уйидагилар:
а) давлат томонидан ма¦аллий бюджетларни бюджет йили давомида даромадлари ва харажатларини доимо мослаштиришга ¦аракат ўилиниши;
б) ба¦оларни ошиб кетиши таъсири остида харажатларни к¤пайиши.
АмалиЄтда умумдавлат а¦амиятидаги солиўлар б¤йича бюджетда к¤зда тутилган режаларни ортиЁи билан бажарган ¦удудларга ушбу солиў режаларини ортиў ўилиб белгилаш орўали ушбу солиўлардан ортиўча тушгани Республика бюджетига олиниб, тартибга солувчи солиўлардан белгиланган режаларни бажармаган ¦удудларга, шу даромадлар ва харажатларни мослаштириш маўсадида берилади. Бюджет ижроси давомида к¤плаб ¤згартиришларнинг киритилиши, имконияти кенг ¦удудлардан режадан к¤проў тушган маблаЁларни йиЁиб олиб, уларни бошўа ¦удудларга берилиши, албатта, ¦удудларнинг бюджет даромадларини бажаришдаги манфаатдорлигини чеклаб ў¤яди ва боўимандалик кайфиятини келтириб чиўаради. Шу сабабли ма¦аллий бюджетларни шакллантиришда, уларни даромадларини бажаришдаги барча имкониятларни, харажатларини режалаштиришда инфляция даражасини ¦исобга олиш маўсадга мувофиўдир. Республика миўЄсида ма¦аллий бюджетлар даромадларида тартибга солинадиган даромадларнинг салмоЁи жуда катта б¤либ ўолмоўда. Иўтисодий исло¦отларни янги босўичида ва уни чуўурлашувида ма¦аллий ¦окимият органларининг давлат бошўарувидаги, ма¦аллий бюджетларнинг ¦удудларни ижтимоий-иўтисодий ривожлантиришдаги ролини ошириш, ма¦аллий бюджетларни ¤з даромад базаларини янада муста¦камлаб боришини талаб ўилади.
Ма¦аллий бюджетлар даромадлари ¦амда уларнинг шаклланиши б¤йича амалга оширган та¦лилларимиз натижасида ¢уйидаги хулосаларга келинди:

  • ма¦аллий ¦удуд иўтисодиЄтининг ўарор топиши ва унинг молиявий мустаўилликка эга б¤лиши учун бюджетни мустаўил шакллантириш ¦уўуўигина эмас, балки уни бошўариш ¦уўуўи ¦ам зарур;

  • ма¦аллий бюджетларни бириктирилган ва тартибга солувчи даромадларининг манбаи б¤лмиш солиўларнинг ¦удудлар иўтисодий сало¦иятларига боЁлиўлиги давлатнинг бюджет-солиў сиёсатидаги яхлитликни таъминлаш заруриятини асослайди. Солиў амалиётидаги ва бюджет амалиётидаги ушбу номутаносибликлар ма¦аллий бюджетларни бошўариш самарадорлигига бевосита таъсир к¤рсатмоўда;

  • ма¦аллий ¦окимиятлар уларнинг ¦удудида йиЁилган солиўларнинг ўонунчилик билан тасдиўланган ўисми маълум бир ваўт давомида ва бир маромда ма¦аллий бюджетга тушишини билсалар, у ¦олда улар ушбу солиўларни т¤лиў йиЁилишини таъминлаш учун ў¤лларидан келган барча ишларни амалга оширадилар. Амалиётнинг та¦лили к¤рсатишича, ушбу ¦олатларда ў¤лланиладиган маъмурий чоралар ма¦аллий ¦окимиятларнинг ¤зларини манфаатдорлиги ¤рнини боса олмайди;

  • мамлакатимиз бюджет амалиётида ма¦аллий бюджетлар даромад базалари барўарорлигини таъминлаш ва уларнинг ривожланиш истиўболларини тахминлаштириш жараёнида ¦ар ўайси манбанинг ало¦ида роли ¦амда ўатъийлигига эътибор бериш ма¦аллий бюджетларни тартибга солиш давлат сиёсатида му¦им жи¦ат ¦исобланади;

  • ма¦аллий бюджетларнинг самарали ижросини таъминлаш ¦амда ¦удудлар ижтимоий-иўтисодий тараўўиёти барўарорлигига эришиш учун давлатнинг бюджет-солиў сиёсатида барча ¦удудларнинг мавжуд муаммоларини муваффаўўиятли ¦ал этишга имкон берувчи жи¦атларини кучайтириш лозим.

£збекистон Республикасида ¦удудий тара¢¢иёт муаммолари ¦озирги кундаги энг долзарб масалалардан ¦исобланадики, унинг марказида бюджетлараро муносабатлар ётади. 1997 йилдан мамлакатда амалга оширилаётган ¦удудий сиёсат Концепциясига асосан бюджетлар ¤ртасидаги мабла¨ларни та¢симлашнинг узо¢ муддатли ягона нормативларга асосланиши лозимлиги таъкидланган.
Юўорида келтирилган далилларни ¦исобга олган ¦олда тартибга солувчи солиўларни таўсимлаш тизимини исло¦ ўилишда биринчи навбатдаги чоралар б¤либ маълум бир ваўтга (5 йилга) ягона барўарор меъёрларни киритиш б¤лиши керак б¤лади.
Ушбу хулосаларни асослашга солиўларни таўсимлашда фойдаланиладиган турли ёндошишлар та¦лили хизмат ўилди, яъни:
1. Ма¦аллий бюджетларнинг даромад базасини тартибга солиш воситаси сифатида к¤пчилик давлатларда учта солиў ишлатиладики, уларни та¦лил этиш Јзбекистон Республикаси бюджет амалиёти учун ¦ам а¦амиятли б¤лар эди: юридик шахсларнинг фойдасига солинадиган солиў, жисмоний шахсларнинг даромадига солинадиган солиў ва акцизлар, улар б¤йича ¢уйи бюджетларга ажратмалар меъёрлари 100 % миўдорида белгиланади. ЎЎС т¤лиўлигича марказий ¦укумат бюджетига келиб тушади.
2. Тартибга солувчи солиўлар учун амалдаги табаўалаштирилган меъёрлар ўолади. Акцизлар учун ягона муста¦кам меъёр барча ¦удудларда 100 % ўилиб белгиланиб, улар т¤лиўлигича ма¦аллий бюджетларга келиб тушади.
3. Јзбекистон Республикаси бюджет амалиётида ушбу тадбир ижросида республика ва ма¦аллий бюджетлар ¤ртасида тенг равишда таўсимланадиган, ¦озирда амалда б¤лган тартибда солинадиган солиўлар р¤йхати са¢ланиб ўолади.
4. Учта солиў, (юридик шахсларнинг фойдасига солинадиган солиў, жисмоний шахсларнинг даромадига солинадиган солиў ва акцизлар) ма¦аллий бюджетлар даромад базасини тартибга солувчилик функциясида ўолади ва улар б¤йича ¦еч б¤лмаганда 60 % миўдорида ма¦аллий бюджетларга ¤тказишнинг ягона меъёри таклиф ўилинади. Тошкент ша¦ри бундан мустасно б¤либ, ушбу минтаўани юўори даражадаги иўтисодий сало¦иятини ¦исобга олган ¦олда ¦озирги кунда 9 % атрофида меъёр белгиланган1.
Ушбу ёндошишларнинг ¦ар бири ¦ам ижобий, ¦ам салбий жи¦атларга эга б¤либ, яна такроран бошўа давлатларнинг тажрибаларини т¤лиў к¤чириб олиш мумкин эмаслигини ¦амда бюджетлар ¤ртасида солиўларни таўсимлашда ўулайроў ёндошишни танлаш ва уни асослаш зарурлигини тасдиўлайди.
ЎЎСни республика бюджетига ¤тказиш тахмин ўилинган биринчи ёндошишдан фойдаланилганда барча вилоятлар субвенцияланадиган б¤ладилар. Молиявий ёрдамни та¢симлашнинг ягона услубиёти й¤ў б¤лган вилоятлар б¤йича а¦оли жон бошига бюджет даромадларини табаўалашганлиги ушбу босўичда бундай тарзда ёндошиш горизонтал дисбалансни ¦амда марказдан олинадиган молиявий воситаларни ма¦аллий ¦окимият органлари томонидан келишиш ва "ундириш" амалиётини кучайтиради.
Битта солиў б¤йича (акцизлар) 100 % миўдорида ягона барўарор меъёрларни киритишни к¤зда тутган иккинчи ёндошиш субвенцияланадиган минтаўаларни сезиларли даражада ўисўартиради. Бироў, ушбу ёндошиш ¦ам мавжуд амалиётдагидек салбий оўибатларга эгадир. Бундан ташўари, ¦озирда амалда б¤лган табаўалаштирилган меъёрлаш етарли даражада асосланмаганлиги сабабли, к¤пгина ма¦аллий бюджетларнинг кейинги йилларга ¦исобланган баланс б¤йича мавжуд ¦исоб-китобларни саўланиб ўолиши т¤Ёрисида тахмин ўилиш имкониятини бермайди.
Ма¦аллий бюджетларнинг даромад базасини муста¦камлаш ма¢садида тартибга солувчи даромадлар таркиби ва меъёрлари б¤йича ушбу ёндошувлар та¦лили асосида Јзбекистон Республикаси бюджет амалиётида ¢уйидагиларга ало¦ида эътибор бериш лозим, деб ¦исоблаймиз:
- тартибга солувчи даромадлар та¢симотида ¦удудларнинг и¢тисодий сало¦ияти ва ма¦аллий бюджетлар б¤¨ини зиммасидаги бюджет мажбуриятларининг ортиб бораётганлиги омили албатта ¦исобга олинмо¨и керак;
- тартибга солувчи даромадлар таркибида ¢атъий меъёр сифатида ва 100 %ли ми¢дорда ма¦аллий бюджетлар зиммасида ¢олдирилиши режалаштирилаётган соли¢лар б¤йича тадбир уларни бириктирилган даромад таркибида режалаштириш учун асос б¤лмаслиги керак, чунки бунда умумдавлат соли¢ларининг молиявий табиати ва уларнинг доимий хусусиятга эга эмаслиги й¤л ¢¤ймайди;
- тартибга солувчи даромадлар меъёрларини ¢¤ллашда ма¦аллий бюджетларни ра¨батлантириш воситасидаги и¢тисодий манфаатдорлик тамойили ¦ам т¤ли¢ ¦исобга олиниши лозим.
Ма¦аллий ¦окимият органларини солиўлар б¤йича йиЁимларни к¤пайтириш ва мос равишда субвенцияларни ва юўори бюджетдан олинадиган бошўа шакллардаги молиявий ёрдамларни ўисўартиришда фаоллигини ва манфаатдорлигини ошириш маўсадларида, режалаштирилгандан ортиў йиЁилган солиўларни таўсимлашни аниў ва тушунарли механизми зарурдир. Бу ма¦аллий бюджетга режалаштирилган к¤рсаткичлардан ортиў йиЁилган солиўлар улушини аниўлаш ва ўонуний тасдиўлашни тахмин ўилади. Ґозирги ваўтда ушбу солиўларни таўсимлаш республика ёки ма¦аллий бюджетларнинг жорий э¦тиёжларидан келиб чиўадиган мутлаўо тушунарсиз усулда амалга оширилади.
Тартибга солувчи солиўлардан ажратмаларнинг 60 % миўдорида умумий меъёрларида раЁбатлантирувчи самарани кучайтириш маўсадида, режадан ортиў тушумлар учун ¦ам ма¦аллий бюджетларнинг ¢¤шимча манфаатдорлигини ¦исобга олувчи меъёрларни белгилаш керак б¤лади.
Режалаштирилган ва режадан ортиў тушумлар учун маълум бир даврга белгиланган ягона барўарор меъёрларни жорий ўилишда ма¦аллий бюджетларни даромадини барўарорлигини ва ма¦аллий ¦окимият органларини манфаатдорлик омилини ¦исобга олган ¦олда субвенцияларни к¤пайтириш, солиў солинадиган базани кенгайтириш, солиў б¤йича тушумларни уларни йиЁишни яхшилаш ¦исобига ошириш билан ўопланиши мумкин. Ушбу омилни маълум бир ваўтдаги билан амалга ошириш мумкин б¤лади, чунки, агар, солиўларни йиЁишни яхшилаш дар¦ол натижа берса, минтаўанинг солиў сало¦иятини кенгайтириш б¤йича чоралар солиўлар б¤йича тушумларни маълум бир ваўт ¤тгандан кейин (1-2 йил) к¤пайтириш имконини беради.
Таъкид этилганидек, ягона меъёрларни ў¤ллаш ў¤шимча тарзда ўарама-ўарши молиявий оўимларни ташкил ўилиши мумкин. Хусусан, юўори иўтисодий ва солиў сало¦иятига эга б¤лган 5 та вилоятда агар 60 %ли ¤ртача меъёр ў¤лланса даромадлар (ма¦аллий солиўлар ва 60 % меъёр б¤йича тартибга солувчи солиў ажратмалари) харажатлардан ошиб кетади, яъни улар бюджетда ортиўча маблаЁларга эга б¤ладилар. Ушбу ортиўча маблаЁлар республика бюджети орўали субвенцияланадиган минтаўаларга ўайтадан таўсимланиши керак. Бундай ¦олатда асосий далил б¤либ ушбу вилоятларнинг сават базаси ва инфратузилмаси давлат томонидан ташкил ўилинганлиги ва к¤пгина жи¦атлардан уларнинг ¦удудий жойлашиши, маъмурий маўоми, хом-ашё базасини мавжудлигига, яъни ма¦аллий ¦окимият органлари фаолиятидан ёки ушбу минтаўа а¦олисининг ме¦нат фаоллигидан келиб чиўмаганлиги, яъни уларга боЁлиў б¤лмаганлиги б¤лади.
Ґозирги ваўтда ушбу ортиўча маблаЁлар мазкур вилоятлар учун тартибга солувчи солиўлардан ажратмаларнинг нисбатан паст меъёрларини к¤зда тутган, табаўалаштирилган ёндошиш оўибатида юзага келмайди, яъни ушбу маблаЁлар республика бюджетига тартибга солувчи солиўларни таўсимлаш й¤ли орўали ундирилади, с¤нгра ўисман субвенцияланадиган вилоятларга таўсимланади.
Бюджет ундиришлари деб таснифлаш мумкин б¤лган ортиўча маблаЁларни ундиришдан 10:90 нисбатида таўсимлашни белгилаган ¦олда раЁбатлантирувчи механизм сифатида ¦аракатлантириш мумкин. Ундай ёндошиш 10 % миўдоридаги ортиўча маблаЁларни ма¦аллий бюджетга ўолдириш, 90 %ини эса, республика бюджетига ¤тказишни тахмин ўилади.
Юўорида баён ўилинганларни умумлаштирилган ¦олда тартибга солувчи солиўларни таўсимлаш б¤йича таклиф ўилинган механизмнинг маўсадга мувофиўлиги ва самарадорлигини тасдиўловчи ўуйидаги далилларни келтириш мумкин.
Ма¦аллий бюджетларга тартибга солувчи солиўлардан ажратмаларнинг ягона меъёрлари ўуйидагиларни таъминлайди:
- бюджетнинг мукаммаллигини;
- ма¦аллий бюджетларнинг даромад базасини шакллантириш-нинг барўарорлигини;
- ма¦аллий бюджетларни истиўболларини белгилашнинг яхшиланишини;
- солиў тушумларини к¤пайтириш, бюджет боўимандаларини ўисўартириш ва минтаўа ¦удудида солиў сало¦иятини кенгайтиришга манфаатдорлик;
- бюджет параметрларини ишлаб чиўишда келишиш амалиётини ўисўартириш.
Маълум бир даврга тасдиўланган ягона меъёр асосида режадан ортиў солиў тушумларини таўсимлаш ўуйидагиларга имкон беради:
- режалаштирилгандан ортиў солиўларни йиЁишга ўизиўишни оширишга;
- республика ва ма¦аллий бюджетларни даромад базасини муста¦камлашга ва мос равишда субвенциялар ¦ажмини ўисўартиришга.
Юўори иўтисодий ва солиў сало¦иятига эга б¤лган вилоятларнинг бюджетдаги ортиўча маблаЁларини 10:90 нисбатда таўсимлаш ўуйидагиларга й¤налтирилган:
- даромадлари харажатларидан ортиў б¤лган вилоятлар ¦удудида солиў солинадиган базани кенгайтириш ва к¤пайтиришга, солиўларни йиЁишга б¤лган манфаатдорликни саўлаб ўолишга;
- баланслаштирилган бюджетга ёки солиў йиЁимларини оширишда унчалик катта б¤лмаган таўчилликка эга б¤лган вилоятларда раЁбатлантирувчи шароитларни ташкил ўилишга.
Маълум бир даврда барўарор б¤лган тартибга солувчи солиўлардан ажратмаларнинг ягона меъёрлари, молиявий ёрдамни таўсимлашда, вертикал ва горизонтал дисбалансни тенглаштириш ¦исобга олинган ¦олда молиявий ёрдамнинг энг ўулай шаклларини танлаш ва асослашга ёндошишларни исло¦ ўилиш нуўтаи назаридан му¦имдир.



Download 1,45 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   39




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish