Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
SIG‘NAQ XATI 
 
“Abushqa”  lug‘atida  ushbu  yozuv  to‘g‘risida  ma’lumot 
berilgan.  Lug‘at  tuzuvchisi  sïğnaq  so‘zini  izohlar  ekan,  u 
muayyan yozuvning oti ekanligi, Zahiriddin Muhammad Bobur 
o‘z  g‘azallaridan  birida  uni  tilga  olganligini  ta’kidlaydi  va 
g‘azalning o‘sha baytini misol keltiradi: 
Sïğnaq – bir nav’ xatdur, Čïğatayda xatt-i bāburiî va ğayri 
kibi-ke, Bābur Mirzā aš’ārïnda kelür. Bayt: 
Xublar xattï nasibïŋ bolmasa, Bābur, ne taŋ, 
Bāburî xatï emäsdür, xat-i sïğnaqîmudur (DDT.278). 
Sïğnaq atamasi, chamasi, o‘rta asrlar Sirdaryo bo‘yidagi turk 
madaniy  markazlaridan  biri  bo‘lgan  shahar  otiga  bog‘lanadi. 
Ana  shu  o‘lkada  qo‘llanilgan  yozuv  shunday  atalgan  bo‘luvi 
mumkin. 
Sig‘naq  xatining  namunalari  hozircha  ma’lum  emas.  Ehti-
mol,  u  qadimgi  turkiy  yozuvlardan  biridir.  Dalillar  aniqlan-
gunga qadar bu masala ochiq qoladi. 
 

---

 
108
XATT-I BOBURIY 
 
Ushbu  yozuv  Zahiriddin  Muhammad  Boburning  tilshunos 
sifatidagi  ulug‘  kashfiyotidir.  Bu  xatning  muayyan  doirada 
amal qilganligi to‘g‘risida  ma’lumotlar  bor. Lekin bu  yozuvda 
bitilgan  matnlardan  bizgacha  yetib  kelmagan  yoki,  bor  bo‘lsa 
ham, fanga ma’lum emas. 
Muhammad  Tohir  ibn  Qosimning  1645  yili  Balxda  Said 
Nodir  Muhammadxon  topshirig‘i  bilan  yozilgan  “Ajoib  at-
tabaqot” asarida xatt-i boburiy bilan bog‘liq muhim bir fakt bor 
(Aзимджанова 1963). O‘zbekiston FA Sharqshunoslik instituti 
fondida  409-  hamda  411-  raqamlari  ostida  asarning  qo‘l-
yozmalari saqlanmoqda. 
Kitob  yetti  bo‘limdan  iborat.  Ularda  olamning  yaratilishi, 
payg‘ambarlar,  yer  va  koinotning  holati,  ba’zi  ajoyib  ishlar, 
g‘aroyib ilmlar haqida so‘z boradi.  
409-raqamli  qo‘lyozmaning  241a–242b-  sahifalarida  Dar 
ta’ayyuni  xutut  az  anvāi  o  (“Xatlar  va  uning  turlarini  bilish 
haqida”)  sarlavhasi  ostida  muayyan  tartibda  o‘n  to‘rtta  alifbo 
keltirilgan.  Alifbolarning  boshida  ularning  oti  ham  yozib 
qo‘yilgan.  Shulardan  o‘ninchi  alifbo  xatt-i  boburiydir.  Uning 
boshlanishiga Xatt-i bāburî inast deb yozilgan. Shundan so‘ng 
xatt-i  boburiyning  28  harfi  keltirilib,  har  biri  arabcha  harflar 
bilan  izohlab  chiqilgan.  Alifbodagi  harflar  sirasi  quyidagicha 
(o‘ngdan chapga – faqat arabcha harflarni keltiramiz): 
ظ ط ه ض ص ش س ذ د خ ح ج ث ت ب ا
 
 ي ﻻ ه و ن م ل ک ق ف غ ع
 
411- raqamli qo‘lyozmada ham xatt-i boburiy alifbosi bor (u 
qo‘lyozmaning  67b-  betida).  Biroq,  ushbu  qo‘lyozmada  jami 
o‘nta  alifbo  namunasi  beriladi.  Xatt-i  boburiy  ularning 
o‘ninchisidir.  Muhimi  shundaki,  ushbu  alifboda  29  harf 
keltiriladi.  Ular  ham  arabcha  harflar  bilan  izohlab  chiqilgan. 
Mazkur  alifboda  yuqoridagi  alifbo  harflari  qatoriga  ر  va  ز 
harflari  ham  qo‘shilgan.  Bu  alifbodagi  harflar  ketma-ketligi 
quyidagicha: